भगवद्गीता: अध्याय १३, श्लोक १
संस्कृत मूलश्लोक:
श्रीभगवानुवाच
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहु: क्षेत्रज्ञ इति तद्विद:॥ १॥
नेपाली अनुवाद:
श्रीभगवानले भन्नुभयो:
हे कुन्तीपुत्र अर्जुन! यस शरीरलाई "क्षेत्र" (खेत) भनिन्छ।
यो क्षेत्रलाई जो चिन्दछ, तिनलाई ज्ञानीजनहरूले "क्षेत्रज्ञ" (क्षेत्रलाई जान्ने) भनी सम्बोधन गर्छन्।
शरीर र क्षेत्रको रहस्य
मानवले विभिन्न वस्तुहरूलाई "यो" (इदम्) भनी चिन्ने गर्छ—
यो पशु हो, यो वृक्ष हो, यो शरीर हो।
तर कहिले शरीरलाई "म" भनी ग्रहण गर्छ, कहिले "मेरो" भनी।
वास्तवमा, यो शरीर पनि इदम् (यो) नै हो।
चाहे स्थूलशरीर होस्, सूक्ष्मशरीर होस् वा कारणशरीर—
यी सबै "इदम्" नै हुन्, अर्थात्, स्वयंको बाहिरी अस्तित्व मात्र।
तीन प्रकारका शरीरहरू
१) स्थूल शरीर (अन्नमय कोश)
- यो पाँच तत्त्व (पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश) बाट बनेको छ।
- अन्नबाट उत्पन्न भएको हुनाले यसलाई "अन्नमय कोश" भनिन्छ।
२) सूक्ष्म शरीर (प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय कोश)
- पाँच ज्ञानेन्द्रिय, पाँच कर्मेन्द्रिय, पाँच प्राण, मन र बुद्धि—
यी १७ तत्त्वहरूको मेलले सूक्ष्म शरीर बनाएको छ। - प्राणप्रधान भएमा "प्राणमय कोश",
मनप्रधान भएमा "मनोमय कोश",
बुद्धिप्रधान भएमा "विज्ञानमय कोश" भनिन्छ।
३) कारण शरीर (आनन्दमय कोश)
- यसलाई "अज्ञान" पनि भनिन्छ।
- बुद्धि भन्दा परको ज्ञान अज्ञात हुने कारण यसलाई कारण शरीर भनिएको हो।
- गहिरो निद्रामा (सुषुप्ति) जब कुनै पनि इन्द्रिय सक्रिय हुँदैन,
त्यसबेला कारण शरीरको अनुभव हुन्छ।
शरीरलाई "क्षेत्र" किन भनिएको हो?
१) क्षेत्र भनेको बदलिने वस्तु हो—
शरीर हरेक क्षण परिवर्तनशील छ।
२) क्षेत्र भनेको कर्मको खेत हो—
जसरी खेतमा बीउ रोप्दा त्यही बीउको फल पाइन्छ,
यस शरीरमा गरिएका कर्महरूको फल भोग्नुपर्छ।
३) क्षेत्र भनेको अलग देखिने वस्तु हो—
वास्तवमा शरीर "इदम्" हो, "अहम्" (स्वयं) होइन।
तर जीवात्माले भूलवश यसलाई "म" मानेको छ।
क्षेत्रज्ञ को हो?
- जो शरीरलाई चिन्दछ, त्यसलाई "क्षेत्रज्ञ" भनिन्छ।
- जीवात्माले शरीरलाई "मेरो" भन्छ, तर कहिलेकाहीं "म" पनि भन्छ।
- यदि शरीरसँगको मोह हट्यो भने,
"क्षेत्रज्ञ" परमात्मास्वरूप भइदिन्छ।
मुख्य शिक्षा
१) बन्धन शरीरले गर्छ, मुक्ति पनि शरीरमै सम्भव छ।
२) यदि शरीरलाई पृथक (इदम्) रूपमा हेर्न सकियो भने मोक्ष सम्भव छ।
३) जीवात्मा क्षेत्र (शरीर) को स्वामी हो, स्वयं क्षेत्र होइन।
द्रष्टा र दृश्यको भिन्नता
- पाँच ज्ञानेन्द्रियहरूले विषयलाई देख्छन्।
- मनले इन्द्रियहरूको अवस्था जान्छ।
- बुद्धिले मनको अवस्था जान्छ।
- तर बुद्धिलाई स्वयंले जान्छ।
- स्वयं सधैं अचल, अजर-अमर चेतन तत्व हो।
अन्तिम सत्य
- क्षेत्रज्ञ (जीवात्मा) मात्र जान्ने तत्व हो, क्षेत्र (शरीर) जड वस्तु हो।
- जब जीवात्माले शरीरसँग तादात्म्य (एकत्व) त्याग्छ, त्यो मुक्त हुन्छ।
- क्षेत्रको सम्बन्ध नरहेपछि क्षेत्रज्ञ पनि क्षेत्रज्ञ रहँदैन, स्वयं ब्रह्म (परमात्मा) भइदिन्छ।
निष्कर्ष
यो श्लोक हामीलाई सम्झाउँछ कि:
"म शरीर होइन, शरीरलाई जान्ने क्षेत्रज्ञ हुँ।"
"मेरो वास्तविक स्वरूप शुद्ध चेतना हो, जो शरीरभन्दा पर छ।"
