जीवनलाई उत्सवजस्तै स्वीकार गर्नु नै साँचो संन्यास | ओशोको दृष्टिकोण

गीता ईश्वरको गीत हो। यस गीतलाई गाउने परमात्मा हुनुहुन्छ । गीतलाई विभिन्न भावका साथ बोध गर्ने असङ्ख्य साधक छन्; आचार्यहरू हुनुहुन्छ। गीताको पाँचौँ अध्यायमा भगवान्ले ‘नित्य संन्यासी’ को परिचय अत्यन्त सुन्दर रूपमा दिनुभएको छ । उहाँ भन्नुहुन्छ— ती कर्मयोगीहरू, जसले न त कुनै कामना (आकांक्षा) पालेका छन्, न त कसैसँग घृणा नै राख्छन्, उनीहरूलाई नै नित्य संन्यासी मान्नुपर्छ। हे महाबाहू अर्जुन! राग, द्वेषजस्ता द्वन्द्वहरूबाट पूर्ण रूपमा मुक्त भएको व्यक्तिले सुखपूर्वक संसाररूपी बन्धनबाट मुक्ति प्राप्त गर्दछ।

‘नव–संन्यास’ का प्रतिपादक ओशोले गर्नुभएको गीता प्रवचन शृङ्खलामा पाँचौँ अध्यायको यही तेस्रो श्लोकको मर्म कस्तो होला भन्ने जिज्ञासाका साथ गीता दर्शन पल्टाउँदा पाएको निष्कर्षलाई यहाँ सारका रूपमा प्रस्तुत गरेको छु।

— विजयप्रसाद मिश्र

ओशोले श्रीमद्भगवद्गीताको पाँचौँ अध्यायको तेस्रो श्लोकमा गर्नुभएको व्याख्यान एक गहिरो मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक विश्लेषण हो। उहाँले कृष्णको 'निष्काम कर्मयोग' लाई परम्परागत त्यागभन्दा नितान्त भिन्न र उच्च कोटीको जीवनशैलीका रूपमा प्रस्तुत गर्नुभएको छ।

यस प्रवचनको सारलाई बुँदागत रूपमा तल प्रस्तुत गरिएको छ—

१. शिखर र खाडलको मनोविज्ञान 

ओशो भन्नुहुन्छ कि मानिसको अध्ययन गर्ने दुई तरिकाहरू छन्— एउटा 'खाडल' (निकृष्टतम) को अध्ययन र अर्को 'शिखर' (श्रेष्ठतम) को अध्ययन।

• पश्चिमी मनोविज्ञान: यसले विक्षिप्त र रोगी मानिसहरूको अध्ययन गरेर निष्कर्ष निकाल्यो। त्यसैले उनीहरू भन्छन्— "मानिस लोभ वा डर बिना कर्म गर्नै सक्दैन, हरेक कर्मको पछाडि स्वार्थ हुन्छ।" यो खाडलको दृष्टि हो।

• पूर्वीय (भारतीय) दर्शन: यसले बुद्ध, कृष्ण र पतञ्जलीजस्ता चेतनाका शिखरहरूको अध्ययन गर्यो। कृष्ण भन्नुहुन्छ— "मानिसले कुनै पनि वासना बिना, केवल आनन्दको लागि पनि कर्म गर्न सक्छ।" यो शिखरको दृष्टि हो, जसले मानिसलाई माथि उठ्न प्रेरित गर्छ।

२. राग र द्वेष: एउटै सिक्काका दुई पाटा

हामी ठान्छौं कि प्रेम (राग) र घृणा (द्वेष) विपरीत हुन्, तर ओशोका अनुसार यी एउटै ऊर्जाका दुई रूप हुन्।

• आकर्षण र विकर्षण: कोही व्यक्तितर्फ आकर्षित भएर जानु 'राग' हो भने, उसैबाट डराएर वा घृणा गरेर भाग्नु 'द्वेष' हो। भाग्ने मानिस पनि बन्धनमै हुन्छ, किनकि उसको मन अझै पनि त्यही विषयमा अड्किएको हुन्छ।

• त्यागीको भ्रम: जो संसार छोडेर भाग्छ, ऊ पनि 'द्वेष' को बन्धनमा छ। ऊ धनलाई लात हान्छ तर उसको ध्यान धनमै हुन्छ। साँचो स्वतन्त्रता भाग्नुमा होइन, 'मध्य' मा ठहरिनुमा छ।

विवेकानन्दको उदाहरण: ओशोले स्वामी विवेकानन्दको एउटा मर्मस्पर्शी प्रसंग जोड्नुभएको छ। सुरुमा विवेकानन्द वेश्याको गल्लीबाट बच्न लामो बाटो हिँड्थे (यो लुकेको भय वा द्वेष थियो)। पछि, एक वेश्याको भक्तिभाव र आँसु देखेपछि उहाँलाई बोध भयो कि— "जसले मन्दिरको मूर्तिमा ईश्वर देख्छ तर वेश्यामा देख्दैन, उसको ज्ञान अधुरो छ।" जसदिन उहाँले वेश्यामा पनि 'मातृभाव' देख्नुभयो, त्यस दिन उहाँ साँचो अर्थमा संन्यासी हुनुभयो।

३. निष्काम कर्म: अकारण आनन्दको नृत्य

कृष्णले भनेको 'नित्य सन्यासी' त्यो हो, जसले कर्मलाई 'काम' होइन, 'खेल' बनाउँछ।

• खेल र काममा फरक: जब हामी कुनै काम नतिजाको चिन्ता (जित्ने लोभ वा हार्ने डर) लिएर गर्छौं, त्यो 'काम' वा बोझ बन्छ। तर जब त्यही काम केवल गर्ने आनन्दको लागि गरिन्छ, त्यो 'खेल' बन्छ।

• ऊर्जाको शुद्ध प्रवाह: ओशो भन्नुहुन्छ— 

फूल फुल्नलाई कुनै कारण चाहिँदैन, नदी बग्नलाई कुनै गन्तव्यको हतार छैन, बिहानको चराको गीतमा कुनै स्वार्थ छैन। यो अस्तित्व 'अकारण' चलिरहेको छ। मानिसले पनि जब राग र द्वेष छोड्छ, उसको कर्म "बाथरुम सिंगर" को गीतजस्तै स्वतन्त्र र आनन्दमय हुन्छ। त्यही नै निष्काम कर्म हो।

४. सहज मुक्ति 

अन्त्यमा, ओशो निष्कर्ष निकाल्नुहुन्छ कि बन्धन तोड्नको लागि कुनै ठूलो संघर्ष वा तोडफोड आवश्यक छैन।

• जसरी सुकेको पात रुखबाट आफैं झर्छ, त्यसरी नै राग र द्वेषको व्यर्थता बुझेपछि बन्धन आफैं खस्छन्।

• साँचो संन्यासी त्यो होइन जसले घरबार छोडेर जंगल जान्छ, बरु त्यो हो जो संसारको बीचमा रहेर पनि कसैप्रति आसक्त हुँदैन र कसैप्रति घृणा पाल्दैन। ऊ भित्रभित्रै मुक्त हुन्छ, र उसको जीवन परमात्माप्रतिको समर्पण बन्छ।

सारंशमा: कृष्णको सन्देश र ओशोको व्याख्याको निचोड यही हो— 

"जीवनलाई लोभ र डरको बन्धनबाट मुक्त गरेर, एक नितान्त खेलजस्तै, एक उत्सवजस्तै स्वीकार गर्नु नै साँचो संन्यास र निष्काम कर्मयोग हो।