✍ | विजयप्रसाद मिश्र
परिचय: शान्ति र शुभताको आह्वान
उपनिषद्को पाठ अथवा प्रवचनका सत्रहरू आरम्भ गर्नुअघि हामीले शान्ति मन्त्रहरू उच्चारण गर्ने परम्परा रहिआएको छ। विभिन्न उपनिषद्सँग सम्बन्धित विभिन्न शान्ति मन्त्रहरू छन्। तीमध्ये निकै प्रचलित, प्रायः हामीले सुनिरहेको शान्तिमन्त्र हो—
ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः।भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः।स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिः।व्यशेम देवहितं यदायुः॥
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः।स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः।स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः।स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः
यी शान्ति मन्त्रहरू केवल जपका लागि उच्चारण गरिने शब्दहरू मात्र होइनन्; यी त ती प्रार्थनाहरू हुन् जसले आध्यात्मिक ज्ञान र विकासको लागि आदर्श आन्तरिक वातावरण निर्माण गर्दछन्। कुनै पनि उच्च ज्ञान प्राप्त गर्नका लागि मन र शरीरलाई तयार पार्नु आवश्यक हुन्छ, र यी मन्त्रहरूले सोही तयारीमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यिनीहरूले हाम्रो चेतनालाई स्थिर र ग्रहणशील बनाउँछन् ताकि हामी उपनिषद्हरूको गहन शिक्षालाई आत्मसात् गर्न सकौं।
यी मन्त्रहरूको प्रत्येक पङ्क्तिको गहिरो, व्यावहारिक र प्रेरणादायी अर्थमाथि यस लेखका माध्यमबाट चिन्तन गरौँ। हामी क्रमैसित यी प्राचीन आह्वानहरूभित्र लुकेको उद्देश्यपूर्ण जीवनको मार्गचित्रलाई उजागर गर्नेछौं।
आउनुहोस्, पहिलो शान्ति मन्त्रको विस्तृत विश्लेषणबाट यो आध्यात्मिक यात्रा प्रारम्भ गरौं।
पहिलो शान्ति मन्त्र : समग्र कल्याणको प्रार्थना (भद्रं कर्णेभिः)
यो मन्त्र समग्र जीवनको लागि गरिएको प्रार्थना हो, जसले हाम्रो इन्द्रिय, शरीर र जीवनकाललाई समेट्छ र ती सबैलाई एउटा उच्च उद्देश्यसँग जोड्दछ। यो केवल व्यक्तिगत सुखको कामना मात्र होइन, बरु एउटा यस्तो जीवनको प्रार्थना हो जुन शारीरिक रूपमा स्वस्थ, मानसिक रूपमा सचेत र आध्यात्मिक रूपमा उद्देश्यपूर्ण होस्।
श्रवणको शक्ति
भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः
"हे देवताहरू, हामीले कानले सधैं शुभ कुराहरू सुनौं।"
यसको अर्थ केवल राम्रा शब्दहरू सुन्नु मात्र होइन। यो श्रवण अर्थात् ध्यानपूर्वक, कुनै पनि पूर्वाग्रहविना सुन्ने क्षमताको विकासको लागि गरिएको प्रार्थना हो। साँचो श्रवण त्यो हो जहाँ हामी निर्णय, तुलना र समानान्तर प्रशोधन (सुन्दै गर्दा अर्थ पढ्ने वा सोच्ने काम) जस्ता मानसिक अवरोधहरूबाट मुक्त हुन्छौं। जब हामी यी अवरोधहरू राख्छौं, हामी ज्ञानलाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्न सक्दैनौं।
यस सन्दर्भमा रामकृष्ण परमहंसको एउटा कथा अत्यन्तै सान्दर्भिक छ। उहाँले आफ्नो एक शिष्यलाई संस्कृत सिक्न काशीका एक पण्डितकहाँ पठाउनुभयो। जब शिष्य पण्डितकहाँ पुगे, पण्डितले उनलाई भने, "भित्र आउनुअघि, तिमीले आफ्नो रामकृष्णलाई त्यहीँ छोडेर आऊ जहाँ तिमीले आफ्नो चप्पल छोडेका छौ।" यसको गहिरो अर्थ थियो—जबसम्म हामी आफ्नो मनलाई पुराना धारणाहरूबाट खाली गर्दैनौं, तबसम्म नयाँ ज्ञानको लागि ठाउँ बन्दैन। त्यसैले, यो प्रार्थना हाम्रो 'अन्तरज्ञानको कान' खोल्नका लागि हो, जसले बोलिएका शब्दहरूभन्दा परको गहिरो सत्यलाई ग्रहण गर्न सकोस्।
दृष्टिको विकास
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः
"हे पूजनीयहरू, हामीले आँखाले सधैं शुभ कुराहरू देखौं।"
यो प्रार्थना शुभता देख्ने हाम्रो दृष्टिको विकासका लागि हो, जुन तीन चरणमा विकसित हुन्छ:
- पहिलो चरण: अशुभ परिस्थिति, व्यक्ति र स्थानहरूबाट बच्ने प्रयास गर्नु। यो आध्यात्मिक यात्राको प्रारम्भिक चरण हो, जहाँ साधकले आफूलाई नकारात्मक प्रभावहरूबाट जोगाउने प्रयास गर्दछ।
- दोस्रो चरण: जे जस्तो परिस्थिति आइपरे पनि त्यसबाट शुभता मात्र ग्रहण गर्ने प्रयास गर्नु। यो एक विकसित अवस्था हो, जहाँ व्यक्तिले कठिन परिस्थितिमा पनि सकारात्मक पक्ष र सिक्ने अवसर खोज्दछ।
- सर्वोच्च वेदान्तिक चरण: संसारमा कुनै पनि कुरा अशुभ छैन भन्ने बोध गर्नु, किनकि प्रत्येक अनुभव परमात्माबाटै आध्यात्मिक विकासको लागि आएको हुन्छ। यस चरणमा पुगेपछि व्यक्तिले हरेक घटनालाई ईश्वरको प्रसादको रूपमा स्वीकार गर्दछ र त्यसमा लुकेको पाठलाई ग्रहण गर्दछ।
स्वस्थ शरीरको कामना
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिः
"स्थिर र स्फूर्त अंगहरू भएको शरीरद्वारा हामी तपाईंको स्तुति गरौं।"
यो प्रार्थनाले देखाउँछ कि आध्यात्मिकताको नाममा शरीरलाई बेवास्ता गर्नु हुँदैन। शरीरलाई 'जीवात्माको मन्दिर' मानिन्छ र यसलाई स्वस्थ राख्नु हाम्रो कर्तव्य हो। यहाँ 'स्थिर' अंगको कामना गरिएको छ, तर त्यो जिममा व्यायाम गरेर आउने कठोरता होइन। यो त योगआसनबाट प्राप्त हुने स्थिरता र स्फूर्तता दुवैको संगम हो। एउटा स्वस्थ र फुर्तिलो शरीर बिना कुनै पनि आध्यात्मिक साधना वा सांसारिक कर्तव्य पूरा गर्न कठिन हुन्छ।
उद्देश्यपूर्ण जीवन
व्यशेम देवहितं यदायुः
"हामीलाई प्राप्त भएको आयु देवताहरूको हितमा (एक दिव्य उद्देश्यका लागि) व्यतीत गर्न सकौं।"
यो पङ्क्तिले जीवनको अन्तिम लक्ष्यलाई स्पष्ट पार्दछ। जीवनमा आउने हरेक अनुभवलाई "ममाथि नै यस्तो किन आइपर्यो?" भनेर प्रश्न गर्नुको सट्टा "मैले यसबाट के सिक्न सक्छु ? कसरी सिक्ने र अघि बढ्ने?" भन्ने दृष्टिकोण अपनाउन यो मन्त्रले प्रेरित गर्दछ। प्रत्येक अनुभव हाम्रो आध्यात्मिक विकासको लागि एउटा पाठ हो। यसरी, आफ्नो निर्धारित आयुलाई केवल बाँच्नु मात्र नभएर एउटा उच्च उद्देश्यका साथ सार्थक बनाउनु नै यस प्रार्थनाको सार हो।
यसरी व्यक्तिगत कल्याणको लागि प्रार्थना गरिसकेपछि, अर्को मन्त्रले हामीलाई ब्रह्माण्डीय शक्तिहरूको आशीर्वादतर्फ डोऱ्याउँछ।
दोस्रो शान्ति मन्त्र : दैवी शक्तिहरूको आशीर्वाद
यो मन्त्रले विभिन्न देवताहरूको आशीर्वादको आह्वान गर्दछ, जसले सफल आध्यात्मिक यात्राको लागि आवश्यक ब्रह्माण्डीय र आन्तरिक शक्तिहरूको प्रतीकको रूपमा काम गर्दछन्। यी देवताहरू बाहिरी शक्ति मात्र नभएर हाम्रै भित्र रहेका विभिन्न क्षमताहरूका प्रतीक पनि हुन्।
इन्द्र : विवेकशील बुद्धिको प्रतीक
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः
"महान् कीर्तिवान् इन्द्रले हाम्रो कल्याण गरून्।"
यहाँ, इन्द्र हाम्रो आफ्नै बुद्धिको प्रतीक हुन्। यो प्रार्थना हाम्रो बुद्धि सधैं सचेत, तीक्ष्ण र चम्किलो रहोस् भनी गरिएको हो। हाम्रो प्रणालीमा बुद्धिको नियन्त्रण सर्वोपरि हुन्छ। यसले मन र त्यसका वृत्तिहरू, ज्ञानेन्द्रियहरू र तिनका अन्तरक्रियाहरू, कर्मेन्द्रियहरू र तिनका गतिविधिहरू, र यहाँसम्म कि स्मृतिलाई पनि नियन्त्रण गर्दछ। एउटा सचेत बुद्धिले नै जीवनमा आइपर्ने हरेक अनुभवबाट प्राप्त ज्ञानलाई व्यवहारमा लागू गर्न सक्छ।
पूषा : सर्वज्ञ पोषक
स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः
"सर्वज्ञानी पूषा (सूर्य) ले हाम्रो कल्याण गरून्।"
पूषा अर्थात् सूर्य, जो सम्पूर्ण जगतका पोषक र ऊर्जाका परम स्रोत हुन्। यो प्रार्थना आध्यात्मिक पोषण प्राप्त गर्नका लागि हो। यसले हामीलाई के बोध गराउँछ भने ब्रह्माण्डले हाम्रो यात्राको लागि आवश्यकभन्दा धेरै स्रोतहरू प्रदान गरिसकेको छ। हामीलाई जे प्राप्त छ, त्यो पर्याप्तभन्दा बढी छ। जस्तै, हामी आफ्नो मस्तिष्कको केवल २-३% मात्र प्रयोग गर्छौं, आफ्नो कम्प्युटरको सम्भावित क्षमताको सानो अंश मात्र उपयोग गर्छौं, वा आफ्नो घरको ठूलो भाग (जस्तै औपचारिक भोजन कक्ष) कहिलेकाहीँ मात्र प्रयोग गर्छौं। यो प्रार्थना ती सबै अप्रयुक्त क्षमता र स्रोतहरूलाई पहिचान गरी पूर्ण रूपमा उपयोग गर्ने विवेकको लागि हो।
तार्क्ष्य : ज्ञानको वाहक
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः
"अरिष्टनाशक तार्क्ष्य (गरुड) ले हाम्रो कल्याण गरून्।"
तार्क्ष्य अर्थात् गरुड, जो वेद (ज्ञान) का वाहक हुन्। यो प्रार्थनाले संकेत गर्दछ कि जब ज्ञान हाम्रोसामु आउँछ, तब हामी त्यसलाई पूर्ण रूपमा ग्रहण गर्नका लागि उपलब्ध र खुला रहौं। यसलाई एउटा आधुनिक उदाहरणबाट बुझ्न सकिन्छ: जसरी कम्प्युटरमा कुनै फाइल डाउनलोड हुँदै गर्दा ९९% मा पुगेर प्रणाली क्र्यास भयो भने सम्पूर्ण प्रयास खेर जान्छ, त्यसरी नै ज्ञान प्राप्त हुने अन्तिम क्षणमा हाम्रो मन विचलित भयो भने त्यो अवसर गुम्न सक्छ। यो प्रार्थना ज्ञान प्राप्तिको अवसर नगुमाउन र त्यसलाई पूर्णतामा आत्मसात् गर्नका लागि हो।
बृहस्पति : गुरु-तत्वको कृपा
स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु
"बृहस्पतिले हाम्रो कल्याण गरून्।"
बृहस्पतिले सम्पूर्ण गुरु-परम्पराको प्रतिनिधित्व गर्दछन्। यो केवल एउटा व्यक्ति गुरुको लागि मात्र नभई, हाम्रो भित्र र बाहिर रहेको 'गुरु-तत्व' को लागि गरिएको हार्दिक प्रार्थना हो। त्यो गुरु-तत्वले हामीलाई सही मार्गदर्शन प्रदान गरोस्, हाम्रो साधनालाई निरन्तरता देओस्, र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण, हाम्रै भित्री बाधाहरूबाट, अर्थात् आफैबाट, हाम्रो रक्षा गरोस् भनी यो प्रार्थना गरिएको हो।
यी सबै दैवी शक्तिहरूको आशीर्वादको आह्वान गरिसकेपछि, यी सबैको अन्तिम लक्ष्य शान्ति प्राप्त गर्नु हो।
शान्तिको आह्वान:
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः
कुनै पनि स्थिर र अर्थपूर्ण आध्यात्मिक प्रयासको लागि शान्ति एउटा आधारभूत आवश्यकता हो। त्यसैले, यी शान्ति मन्त्रहरूको समापन शक्तिशाली 'शान्ति' शब्दको तीन पटकको आह्वानबाट हुन्छ। यसले हाम्रो जीवनका हरेक तहमा स्थिरता र सन्तुलन ल्याउने कामना गर्दछ।
शान्तिको त्रिस्तरीय अर्थ
तीन पटक 'शान्ति' भन्नुको दुईवटा गहिरो व्याख्याहरू छन्:
- पहिलो व्याख्या: यसले तीन तहको अशान्ति वा 'ताप' बाट मुक्तिको प्रार्थना गर्दछ:
- शारीरिक: शारीरिक कष्ट, रोग र असहजताबाट शान्ति।
- भावनात्मक: क्रोध, चिन्ता, डर जस्ता भावनात्मक उथलपुथलबाट शान्ति।
- बौद्धिक: वैचारिक अस्थिरता, शंका र निरन्तरको मानसिक दौडबाट शान्ति।
- दोस्रो व्याख्या: यसले दुःखका तीन स्रोत 'त्रिविध ताप' बाट शान्तिको कामना गर्दछ:
- आध्यात्मिक : आफू स्वयं (आफ्नो शरीर र मन) बाट उत्पन्न हुने दुःखहरूबाट शान्ति।
- आधिभौतिक : बाहिरी संसार र अन्य जीवहरूबाट प्राप्त हुने दुःखहरूबाट शान्ति।
- आधिदैविक : प्राकृतिक प्रकोप, सूक्ष्म र अदृश्य शक्तिहरू वा आफ्नै भित्री आलस्य जस्ता कारणहरूले हुने दुःखहरूबाट शान्ति।
निष्कर्ष : उद्देश्यपूर्ण जीवनको मार्गचित्र
अन्तमा, यी शान्ति मन्त्रहरू केवल शान्तिको लागि गरिएको सामान्य प्रार्थना मात्र होइनन्। यिनीहरूले एउटा सफल र अर्थपूर्ण जीवनको लागि पूर्ण मार्गचित्र प्रदान गर्दछन्—एउटा यस्तो जीवन जुन शारीरिक रूपमा स्वस्थ, इन्द्रियगत रूपमा परिष्कृत, बौद्धिक रूपमा तीक्ष्ण र आध्यात्मिक रूपमा शान्त होस्।
यी मन्त्रहरूले हामीलाई सिकाउँछन् कि साँचो शान्ति बाहिरी परिस्थितिबाट नभई आन्तरिक सन्तुलन र उच्च उद्देश्यप्रतिको समर्पणबाट प्राप्त हुन्छ। तसर्थ, यी मन्त्रहरू जप्नका लागि मात्र होइन, हरेक क्षण जिउनका लागि गहन सिद्धान्तहरू हुन्, जसले हाम्रो जीवनलाई समग्र कल्याणतर्फ डोऱ्याउँछन्।
No comments:
Post a Comment