गीता चिन्तन | यज्ञ-भावनामा कर्म

 

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

कर्मलाई यज्ञमा रूपान्तरण

भगवद्गीता केवल शान्त चिन्तनको ग्रन्थ होइन, यो जीवनको रणभूमिमा गतिशील र उद्देश्यपूर्ण कर्म कसरी गर्ने भन्नेबारे एक जीवन्त मार्गदर्शन हो। यसले हामीलाई चुनौतीहरूको बीचमा अडिग रहन, आफ्ना कर्तव्यहरूलाई कुशलतापूर्वक निर्वाह गर्न, र यसै प्रक्रियामार्फत आध्यात्मिक शिखर आरोहण गर्न सिकाउँछ। गीताका केन्द्रीय शिक्षाहरूमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली एक हो— 'यज्ञ' को भावनामा कर्म गर्नु। यज्ञको वास्तविक अर्थ सामान्य अग्नि अनुष्ठान वा कर्मकाण्डमा सीमित छैन; यो हाम्रा सम्पूर्ण कर्महरूप्रति एक रूपान्तरणकारी दृष्टिकोण हो। 

आउनुहोस्, हामी सबैभन्दा पहिले यज्ञको त्यो गहन, दार्शनिक अर्थलाई उजागर गरौं जसले हाम्रो कर्मलाई पूजामा परिणत गर्ने शक्ति राख्दछ।

यज्ञको वास्तविक अर्थ: कर्मयोगको सार

यज्ञको वास्तविक अर्थलाई बुझ्नु जीवन र कर्मप्रतिको हाम्रो सम्पूर्ण दृष्टिकोणलाई रूपान्तरण गर्ने आधारशिला हो। गीताले यज्ञलाई कुनै सीमित कर्मकाण्डको रूपमा होइन, अपितु एउटा निःस्वार्थ, सहकारी प्रयासको व्यापक भावनाको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। यो एउटा यस्तो दृष्टिकोण हो जहाँ व्यक्ति आफ्नो व्यक्तिगत लाभको लागि मात्र होइन, अपितु सामूहिक कल्याणको उच्च लक्ष्यका लागि कार्य गर्दछ।

यसको विपरीत, जब हामी स्वार्थपूर्ण मनसायले कर्म गर्छौं, तब ती कर्महरू बन्धनको कारण बन्छन्। गीताले यस सिद्धान्तलाई स्पष्ट रूपमा स्थापित गर्दछ: 

"यज्ञको लागि गरिएका कर्महरूबाहेक अन्य कर्महरूले यो संसारलाई बाँध्छ।"

 

जब 'म' र 'मेरो लागि' भन्ने भावनाले प्रेरित भएर कर्म गरिन्छ, तब त्यसले हाम्रो मनमा गहिरो छापहरू छोड्छ, जसलाई 'वासना' भनिन्छ। यी वासनाहरू हाम्रो बानीको ऊर्जा वा मानसिक डोबहरू जस्ता हुन्, जसले हामीलाई उस्तै कर्महरू बारम्बार गर्न बाध्य बनाउँछन् र हामीलाई कर्मको चक्रमा बाँधिराख्छन्। तर जब त्यही कर्म यज्ञको भावनाले, अर्थात् एउटा उच्च आदर्शमा समर्पित भएर, निःस्वार्थ रूपमा गरिन्छ, तब त्यो कर्म बन्धनबाट मुक्तिको माध्यम बन्छ।

यज्ञको यो भावना कुनै मानवीय आविष्कार होइन, यो एउटा दिव्य उपहार हो। पौराणिक कथाअनुसार, सृष्टिकर्ता प्रजापतिले मानवजातिको सिर्जनासँगै यज्ञलाई पनि एउटा अनुपम वरदानको रूपमा प्रदान गर्नुभयो। उहाँले भन्नुभयो, 

"यस (यज्ञ) द्वारा तिमीहरूले उन्नति गर्नेछौ; यो तिमीहरूको सबै इच्छाहरू पूरा गर्ने कामधेनु हुनेछ।" 

यो केवल एउटा कथा होइन, अपितु एउटा गहिरो सत्यको सङ्केत हो। प्रजापतिको यो उपहार व्यक्तिलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समुदायलाई दिइएको थियो। यो निःस्वार्थ समर्पित सामूहिक कार्यको शक्ति हो— सँगै मिलेर काम गर्ने त्यो गतिशीलता, जसले संसारलाई बदल्न सक्छ। सृष्टिकर्ताले हामीलाई सहकार्य र निःस्वार्थ सेवाको त्यो दिव्य समाधान प्रदान गर्नुभयो, जसको माध्यमबाट मानव समुदायले स्वार्थजनित बन्धनलाई तोडेर सामूहिक प्रगति र समृद्धि हासिल गर्न सक्छ।

यो ब्रह्माण्डीय उपहारले हामीलाई कर्मको त्यो विशाल चक्रसँग जोड्छ, जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई चलायमान र जीवन्त राखेको छ।

कर्मचक्र: अन्तरनिर्भरताको ब्रह्माण्डीय विधान

यज्ञको भावना कुनै छुट्टै अवधारणा होइन, बरु यो एउटा विशाल, अन्तरसम्बन्धित ब्रह्माण्डीय चक्रको अभिन्न अङ्ग हो जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई धान्दछ। गीताले यसलाई 'कर्मचक्र' भनेको छ, जसले मानव, प्रकृति र ब्रह्माण्डीय शक्तिहरू (देवताहरू) बीचको गहिरो अन्तरनिर्भरतालाई दर्शाउँछ। यो चक्रले कसरी निःस्वार्थ कर्मले सामूहिक कल्याणलाई बढावा दिन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्छ।

यो 'कर्मचक्र' एउटा तार्किक र प्राकृतिक प्रवाहमा चल्दछ:

१. कर्मबाट यज्ञ उत्पन्न हुन्छ। (निःस्वार्थ कर्मले यज्ञको भावनालाई जन्म दिन्छ।) 

२. यज्ञबाट वर्षा हुन्छ। (यज्ञको भावनाले गरिएको कर्मले प्रकृतिको अनुकूलता (वर्षा) ल्याउँछ।) 

३. वर्षाबाट अन्न उत्पादन हुन्छ। (अनुकूल प्रकृतिबाट अन्न (समृद्धि) उत्पन्न हुन्छ।) 

४. अन्नबाट प्राणीहरू उत्पन्न हुन्छन्। (समृद्धिबाट सम्पूर्ण जीवहरूको पालनपोषण हुन्छ।)

यो चक्रले मानव र 'देवता' (प्रकृतिका ब्रह्माण्डीय शक्तिहरू) बीचको पारस्परिक सहयोगको सिद्धान्तलाई उजागर गर्दछ। जब मानिसहरूले यज्ञको भावनामा अर्थात् निःस्वार्थ र सहयोगात्मक रूपमा कर्म गर्छन्, तब प्रकृतिका शक्तिहरू पनि अनुकूल बन्छन्, जसले गर्दा सबैको कल्याण हुन्छ। यसरी एकअर्कालाई पोषण गर्दै, दुवैले "परम श्रेय" वा उच्चतम कल्याण प्राप्त गर्छन्।

यस चक्रको सामाजिक आशय अत्यन्त गहिरो छ। जो व्यक्ति यस सामूहिक प्रयासको फलको आनन्द लिन्छ तर बदलामा आफ्नो योगदान दिँदैन, उसलाई गीताले "चोर" भनेको छ। यसको विपरीत, जो "यज्ञको अवशेष खान्छन्"— अर्थात्, सामूहिक हितमा आफ्नो निःस्वार्थ योगदान दिएपछि मात्र प्राप्त फलको उपभोग गर्छन्—तिनीहरू सबै पापहरूबाट मुक्त हुन्छन्। उनीहरूले साझा प्रयासको फलमा भाग लिन्छन्। तर जो केवल "आफ्नै लागि पकाउँछन्," अर्थात् स्वार्थपूर्ण कार्य गर्छन् र व्यक्तिगत लाभ मात्र खोज्छन्, तिनीहरूले वास्तवमा पाप खान्छन् र बन्धनलाई अझ बलियो बनाउँछन्।

यो महान् दर्शनलाई हामीले आफ्नो दैनिक जीवन र कर्ममा कसरी व्यावहारिक रूपमा लागू गर्न सक्छौं? अब हामी यस प्रश्नको उत्तर खोज्नेछौं।

यज्ञको भावनामा कसरी कर्म गर्ने?

यज्ञको महान् दर्शनलाई व्यवहारमा उतार्नु नै कर्मयोगको वास्तविक अभ्यास हो। यो खण्डले हाम्रा कर्महरूलाई पूजामा रूपान्तरण गर्न आवश्यक पर्ने मानसिक समायोजनहरूलाई व्यावहारिक रूपमा मार्गदर्शन गर्नेछ। यसका लागि बाहिरी कर्म परिवर्तन गर्नुभन्दा पनि भित्री दृष्टिकोणमा रूपान्तरण ल्याउनु अनिवार्य छ।

अहंकार र फलको आसक्तिको त्याग

यज्ञको भावनामा कर्म गर्ने पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चरण भनेको अहंकार (कर्तृत्व भाव) र कर्मको फलप्रतिको आसक्तिलाई त्याग्नु हो।

• फलको आसक्ति बिना कर्म: गीताले सिकाउँछ, "कर्म गर्नुमा मात्र तिम्रो अधिकार छ, त्यसको फलमा कहिल्यै होइन।" जब हामी फलको चिन्ता गर्छौं, हाम्रो मन भविष्यको चिन्ता र भयले भरिन्छ, जसले वर्तमानमा हाम्रो कार्यकुशलता (efficiency) लाई नाटकीय रूपमा घटाउँछ। एउटा व्यक्ति आफ्नो क्षेत्रमा प्रवीण (proficient) हुन सक्छ, तर यदि उसको मन फलको चिन्ताले व्याकुल छ भने, उसले आफ्नो सम्पूर्ण क्षमतालाई प्रभावकारी रूपमा कार्यमा परिणत गर्न सक्दैन।
• 'म कर्ता हुँ' भन्ने भावको त्याग: अहंकारको अर्को रूप 'म कर्ता हुँ' भन्ने भ्रम हो। गीताअनुसार, अज्ञानी व्यक्ति अहंकारले मोहित भएर सोच्दछ, "म कर्ता हुँ।" तर ज्ञानी व्यक्तिले यो सत्यलाई बुझ्दछ कि सबै कर्महरू प्रकृतिका गुणहरू (हाम्रा वासनाहरू) द्वारा नै सम्पन्न हुन्छन्। जब हामी यो बुझ्छौं कि हाम्रा कार्यहरू केवल प्रकृतिको अभिव्यक्तिका माध्यम हुन्, तब हामी व्यक्तिगत कर्ता हुनुको तनाव र दबाबबाट मुक्त हुन्छौं। सफलता र असफलताको बोझले हामीलाई छुँदैन।

उच्च आदर्शमा समर्पण

अहंकार र फलको इच्छालाई केवल बौद्धिक समझले त्याग्न सजिलो छैन। यसका लागि मनलाई एउटा उच्च आदर्शमा समर्पित गर्नु एउटा व्यावहारिक विधि हो। जब हामी कुनै उच्च लक्ष्यप्रति आफूलाई समर्पित गर्छौं, तब त्यो आदर्श हाम्रो अहंकार र स्वार्थी इच्छाहरूलाई समर्पित गर्ने 'वेदी' बन्छ। यो आदर्श आफ्नो देश, समाज, मानवताको सेवा वा स्वयं ईश्वर हुन सक्छ।

जब हामी कुनै उच्च आदर्शप्रति समर्पणको भावनाले कार्य गर्छौं, तब हाम्रा कर्महरूले नयाँ वासनाहरू (कर्मका बन्धनकारी छापहरू) सिर्जना गर्दैनन्। बरु, ती कर्महरूले हाम्रा पुराना, सञ्चित वासनाहरूलाई क्षय गर्न मद्दत गर्छन्। यसलाई एउटा शक्तिशाली उदाहरणबाट बुझ्न सकिन्छ: एक अपराधीले प्रत्येक हत्यापछि आफ्नो आपराधिक मानसिकतालाई अझ गहिरो बनाउँछ, तर एक सैनिक अधिकारीले युद्धमा धेरैलाई मारे तापनि कहिल्यै हत्यारा बन्दैन। किनकि उसले आफ्नो अहंकार वा व्यक्तिगत लाभको लागि होइन, देशको रक्षा गर्ने उच्च आदर्शको लागि कर्म गर्दछ। यसरी वासनाहरूको शुद्धीकरण हुँदै जाँदा मन शान्त र स्थिर हुन्छ, र हामी आध्यात्मिक मुक्तिको नजिक पुग्छौं।

तर के सबै यज्ञहरू समान हुन्छन्? गीताले हाम्रो भित्री मनसायको आधारमा यज्ञको गुणस्तरमा पनि भिन्नता रहेको बताउँछ।

यज्ञका तीन प्रकार: सात्विक, राजसिक र तामसिक

आफ्नो आध्यात्मिक प्रगतिको मूल्यांकन गर्न गीताले कर्महरूलाई कर्ताको भित्री मनसाय (गुण) को आधारमा वर्गीकरण गरेको छ। यसले साधकलाई आफ्नो स्वभाव र आध्यात्मिक स्तर बुझ्न मद्दत गर्दछ, ताकि उसले आफूलाई सुधार्न सकून्। कर्ताको उद्देश्यअनुसार यज्ञ पनि तीन प्रकारको हुन्छ:

• सात्विक यज्ञ: शास्त्रको विधानअनुसार, कुनै फलको इच्छा नराखी, केवल कर्तव्य सम्झेर गरिने यज्ञ सात्विक हो। यो शुद्ध, निःस्वार्थ र समर्पणको भावनाले ओतप्रोत हुन्छ।
• राजसिक यज्ञ: फलको इच्छा राखेर, देखाउन वा आडम्बरको लागि गरिने यज्ञ राजसिक हो। यस्तो यज्ञको पछाडि व्यक्तिगत प्रतिष्ठा, लाभ र स्वार्थको भावना लुकेको हुन्छ।
• तामसिक यज्ञ: शास्त्रको विधानविपरीत, श्रद्धाविना, अन्न वितरण नगरी, मन्त्रोच्चारण नगरी र दक्षिणा नदिई गरिने यज्ञ तामसिक हो। यस्तो यज्ञ अज्ञान, आलस्य र नकारात्मकताबाट प्रेरित हुन्छ।

यस वर्गीकरणले स्पष्ट पार्छ कि कुनै पनि कर्मको मूल्य त्यसको बाहिरी स्वरूप वा परिमाणमा होइन, बरु त्यसको पछाडि रहेको नियतको शुद्धतामा निर्भर गर्दछ। शुद्ध सात्विक भावनाले गरिएको एउटा सानो, सरल कार्य पनि महान् यज्ञ बन्न सक्छ, जस्तै कसैलाई निस्वार्थ भावले एक गिलास पानी दिनु। यसको विपरीत, आफ्नो नाम र प्रसिद्धिको लागि आयोजना गरिएको ठूलो आडम्बरपूर्ण दान-कार्यक्रम पनि यदि राजसिक भावनाले प्रेरित छ भने त्यो बन्धनकारी हुन सक्छ। कर्मको बाहिरी रूपले होइन, भित्री भावले त्यसको आध्यात्मिक मूल्य निर्धारण गर्दछ।

यसरी शुद्ध, सात्विक यज्ञको निरन्तर अभ्यासले साधकलाई कर्मयोगको परम पुरस्कारतर्फ डोऱ्याउँछ।

परम पुरस्कार : बन्धनबाट मुक्ति

यज्ञको भावनामा कर्म गर्नुको अन्तिम उद्देश्य सामाजिक कल्याण वा सांसारिक सफलता मात्र होइन, बरु गहिरो आध्यात्मिक मुक्ति हो। यो कर्मयोगको त्यो परम पुरस्कार हो, जहाँ व्यक्ति कर्मको बन्धनबाट सदाका लागि स्वतन्त्र हुन्छ र अनन्त शान्तिको अनुभव गर्दछ।

यो मुक्ति वासना (विगतका कर्मका गहिरा छापहरू) को शुद्धीकरणबाट प्राप्त हुन्छ। जब हामी अहंकार र इच्छाले प्रेरित भएर कर्म गर्छौं, त्यसले हाम्रो मनमा गहिरो छाप छोड्छ, जसले हामीलाई उस्तै कर्महरू बारम्बार गर्न बाध्य बनाउँछ। यही नै कर्मको बन्धन हो, जसले हामीलाई जन्म-मृत्युको चक्रमा बाँधिराख्छ। तर जब हामी यज्ञको भावनाले निःस्वार्थ कर्म गर्छौं, तब ती पुराना वासनाहरू दन्किएको आगोमा जलेर नष्ट हुन थाल्छन्, र नयाँ वासनाहरू उत्पन्न हुँदैनन्। यो शुद्धीकरणको प्रक्रियाले मनमा एक अभूतपूर्व शान्ति र स्थिरता ल्याउँछ।

यो आन्तरिक शुद्धीकरणले नै साधकलाई उच्चतम आध्यात्मिक प्राप्तिसँग जोड्छ। गीताले घोषणा गर्दछ: 

"आसक्तिरहित भएर कर्म गर्नाले मनुष्यले परम (सत्य) लाई प्राप्त गर्दछ।"

 

जब मन वासनाहरूको बोझबाट मुक्त हुन्छ, त्यो शुद्ध र स्थिर बन्छ, मानौं कुनै हलचल नभएको तलाउ जस्तै। यस्तो शुद्ध मन नै आत्माको उच्चतम साक्षात्कारको लागि योग्य हुन्छ।

कर्मयोगको अन्तिम प्रतिज्ञा यही हो— निःस्वार्थ कर्मको अनुशासनद्वारा मनलाई शुद्ध र स्थिर बनाउनु, जसले व्यक्तिलाई आत्माको साक्षात्कार गराउँछ र जन्म-मृत्युको चक्रबाट सदाका लागि मुक्त गर्दछ। यो जीवनको परम लक्ष्य हो, जुन संसारबाट भागेर होइन, बरु कर्मको माध्यमबाटै प्राप्त गर्न सकिन्छ। यो नै बन्धनबाट मुक्तिको गौरवशाली मार्ग हो।

निष्कर्ष: जीवनलाई एक पवित्र यज्ञ बनाउनुहोस्

भगवद्गीताको सन्देश स्पष्ट र शक्तिशाली छ: हाम्रो जीवनको प्रत्येक क्षण, प्रत्येक कर्म एउटा पवित्र यज्ञ बन्न सक्छ। दिव्यताको मार्ग संसार त्यागेर होइन, बरु संसारसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई आध्यात्मिक बनाएर प्राप्त हुन्छ। चाहे त्यो कार्यालयको काम होस्, घरको जिम्मेवारी होस्, वा समाजको सेवा, जब हामी त्यसलाई निःस्वार्थ समर्पण र ईश्वरार्पणको भावनाले गर्छौं, तब त्यो साधारण कर्म पनि पूजामा परिणत हुन्छ र हाम्रो जीवन धन्य बन्छ।

गीताको दर्शनअनुसार, धर्म मन्दिर र गुम्बाहरूबाट बाहिर निस्केर बजार, खेत र कार्यस्थलहरूमा पुग्नुपर्छ। यज्ञको भावना यही महान् दर्शनलाई व्यवहारमा उतार्ने एउटा व्यावहारिक विधि हो। यसले हामीलाई संसारको कोलाहलको बीचमा रहेर पनि त्यसको बन्धनबाट मुक्त रहन सिकाउँछ, कर्ममा अकर्म र अकर्ममा कर्मको रहस्य देखाउँछ।

तसर्थ, आउनुहोस्, हामी आजैदेखि आफ्नो जीवनलाई एउटा पवित्र यज्ञ बनाउने संकल्प गरौं। हरेक कर्मलाई एक भेटीको रूपमा अर्पण गरौं, हरेक चुनौतीलाई विकासको अवसरको रूपमा स्वीकार गरौं। निःस्वार्थ र समर्पित कर्मको यो मार्गलाई अँगालेर हामी जीवनका आँधीबेहरीहरूको बीचमा पनि गहिरो शान्ति, सच्चा उद्देश्य र असीम आध्यात्मिक स्वतन्त्रता पत्ता लगाउन सक्छौं। यही नै कर्मयोगको वास्तविक सौन्दर्य र शक्ति हो, जसले हाम्रो नश्वर जीवनलाई दिव्यताको अनन्त यात्रामा रूपान्तरण गर्दछ।