गीता चिन्तन | कर्मयोगको अन्तर्निहित संगति (अध्याय ३ को श्लोक-प्रवाह विश्लेषण)

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

ज्ञान र कर्मको द्वन्द्वबाट कर्मयोगको उदय

श्रीमद्भगवद्गीताको तेस्रो अध्याय, "कर्मयोग," आध्यात्मिक साधनाको यात्रामा एउटा महत्त्वपूर्ण र रणनीतिक स्थानमा अवस्थित छ। यस अध्यायले ज्ञान र कर्मको बीचमा देखिने द्वन्द्वलाई समाप्त गर्दै एउटा सुसंगत र व्यावहारिक मार्ग प्रस्तुत गर्दछ। दोस्रो अध्यायको अन्त्यमा, जब भगवान् श्रीकृष्णले आत्मज्ञान र 'बुद्धियोग' (समताको बुद्धि) को महिमा बताउनुहुन्छ, अर्जुनको मनमा एउटा स्वाभाविक भ्रम उत्पन्न हुन्छ। उनलाई लाग्छ कि यदि ज्ञान नै श्रेष्ठ हो भने युद्ध जस्तो भयानक कर्ममा लाग्नुको के औचित्य छ? यही वैचारिक द्वन्द्वले तेस्रो अध्यायको जग बसाल्छ र अर्जुनलाई एउटा यस्तो प्रश्न सोध्न प्रेरित गर्छ, जसले कर्मको वास्तविक मर्म र निष्काम भावको अनिवार्यतालाई उजागर गर्दछ।

यो अध्याय केवल कर्म गर्ने उपदेश मात्र होइन, बरु कर्म कसरी गर्ने, किन गर्ने, र कर्मको बन्धनबाट कसरी मुक्त हुने भन्ने गहन दार्शनिक र व्यावहारिक मार्गदर्शन हो। भगवान् श्रीकृष्णले कर्मत्यागको असम्भवतादेखि लिएर कर्मलाई यज्ञ, लोकसंग्रह र अन्ततः ईश्वरप्राप्तिको साधन बनाउनेसम्मको तार्किक यात्रामा अर्जुनलाई डोऱ्याउनुहुन्छ।

यो गहन संवाद अर्जुनको एउटा सीधा र महत्त्वपूर्ण प्रश्नबाट सुरु हुन्छ, जसले भगवान् श्रीकृष्णलाई कर्मयोगको त्यो गहन रहस्य खोल्न प्रेरित गर्दछ, जुन आज पनि हरेक साधकका लागि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। आउनुहोस्, हामी अर्जुनको त्यही विशिष्ट प्रश्न र त्यसको पृष्ठभूमिलाई गहिराइमा बुझौँ।

अर्जुनको जिज्ञासा: कर्मयोगको आरम्भ (श्लोक १-२)

अर्जुनको प्रश्न केवल एउटा योद्धाको युद्धभूमिमा उत्पन्न भएको व्यक्तिगत दुविधा मात्र होइन; यो त कर्म र ज्ञानको दोधारमा परेका हरेक साधकको साझा र शाश्वत प्रश्न हो। जब साधकले ज्ञानको महिमा सुन्छ, उसलाई लाग्न थाल्छ कि सबै कर्महरू त्यागेर ज्ञानमार्गमा लाग्नु नै श्रेयस्कर हो। अर्जुन यही मानसिक अवस्थाबाट गुज्रिरहेका थिए, र उनको व्याकुलताले भगवान् श्रीकृष्ण समक्ष यस्तो प्रश्नको रूप लियो:

अर्जुन उवाच 

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥१॥
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥२॥

भावार्थ: "हे जनार्दन! यदि तपाईंको मतमा कर्मभन्दा ज्ञान श्रेष्ठ हो भने, हे केशव! मलाई यो घोर (भयानक) कर्ममा किन लगाउँदै हुनुहुन्छ? (१) तपाईंका मिश्रित जस्ता लाग्ने वाक्यहरूले मेरो बुद्धि मोहित भइरहेको छ। त्यसैले, त्यो 'एक' निश्चित मार्ग बताउनुहोस्, जसद्वारा म परम श्रेय (कल्याण) प्राप्त गर्न सकूँ। (२)"

अर्जुनको मन व्याकुल थियो। उनी भगवान् श्रीकृष्णका 'व्यामिश्र' अर्थात् मिश्रित जस्ता लाग्ने वाक्यहरूले मोहित र भ्रमित दुवै भएका थिए। एकातिर भगवान् ज्ञानको प्रशंसा गर्नुहुन्छ, अर्कोतिर युद्धजस्तो कर्म गर्न प्रेरित गर्नुहुन्छ। उनको अन्तिम पुकार—"त्यो 'एक' निश्चित मार्ग बताउनुहोस्"—ले उनको द्वन्द्वको गहिराइ र एउटा स्पष्ट निर्देशनको तीव्र इच्छालाई दर्शाउँछ। उनको यही छटपटीले भगवान्‌लाई कर्मयोगको सिद्धान्तलाई तार्किक र क्रमबद्ध रूपमा प्रस्तुत गर्ने अवसर प्रदान गर्‍यो।

यसरी अर्जुनको जिज्ञासाले कर्मयोगको रहस्यमा प्रवेश गर्ने ढोका खोलिदियो, जसको उत्तरमा भगवान्‌ले सबैभन्दा पहिले कर्मको अनिवार्यता र त्यसलाई त्याग्न असम्भव छ भन्ने तथ्यलाई स्थापित गर्नुहुन्छ।

कर्मको अनिवार्यता: प्रकृतिको अकाट्य नियम

अर्जुनको भ्रमको जवाफमा, भगवान् श्रीकृष्णले सबैभन्दा पहिले कर्मत्यागको विचारलाई नै असम्भव र अव्यावहारिक भनी तर्कपूर्ण ढंगले खण्डन गर्नुहुन्छ। यो उहाँको मनोवैज्ञानिक कुशलता हो कि सही कर्मको मार्ग देखाउनुअघि उहाँले कर्मत्यागको गलत विकल्पलाई पूर्ण रूपमा निरस्त गर्नुहुन्छ, ताकि साधकको मनमा कुनै द्विविधा बाँकी नरहोस्। उहाँले स्पष्ट पार्नुहुन्छ कि संसारमा कर्म नगरी बस्न सम्भव नै छैन। कर्म जीवनको र प्रकृतिको एक अकाट्य नियम हो, जसबाट कोही पनि भाग्न सक्दैन।

भगवान् श्रीकृष्णले कर्मको अनिवार्यतालाई स्थापित गर्न विभिन्न अकाट्य तर्कहरू प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। सर्वप्रथम, उहाँले यस लोकमा ज्ञानीहरूका लागि 'ज्ञानयोग' र योगीहरूका लागि 'कर्मयोग' गरी दुई भिन्न निष्ठाको मार्ग भए तापनि कर्मको त्याग कुनैमा पनि सम्भव छैन भनी स्पष्ट पार्नुहुन्छ। उहाँ अगाडि भन्नुहुन्छ कि कुनै पनि व्यक्ति एक क्षण पनि कर्म नगरी बस्न सक्दैन, किनकि शरीर रहुन्जेल श्वासप्रश्वास, खानपिन जस्ता कर्महरू स्वाभाविक रूपमा भइरहन्छन्। अझ गहिराइमा गएर उहाँ बताउनुहुन्छ कि सबै प्राणीहरू प्रकृतिबाट उत्पन्न भएका तीन गुणहरू—सत्त्व, रज र तम—द्वारा विवश भएर कर्म गर्न बाध्य हुन्छन्, र यी गुणहरूको प्रभावबाट कोही पनि मुक्त छैन।

यस सन्दर्भमा भगवान्‌ले कर्मको बाहिरी त्यागभन्दा मानसिक अनाशक्तिको महत्त्वलाई जोड दिनुभयो। उहाँले भन्नुभयो, 

जो व्यक्ति हठपूर्वक बाहिरी इन्द्रियहरू (कर्मेन्द्रिय) लाई रोकेर मनले इन्द्रियका विषयहरूको चिन्तन गरिरहन्छ, त्यो व्यक्ति 'मिथ्याचारी' अर्थात् पाखण्डी हो। यसको विपरीत, जसले मनद्वारा इन्द्रियहरूलाई वशमा राखेर आसक्तिरहित भई कर्म गर्छ, त्यही श्रेष्ठ हो।

यसरी कर्मलाई व्यक्तिगत बाध्यताको रूपमा स्थापित गरिसकेपछि, भगवान् श्रीकृष्णले कर्मलाई कसरी बन्धनकारी हुनबाट रोक्ने र यसलाई मुक्तिको साधन बनाउने भन्ने विधि बताउनुहुन्छ, जुन यज्ञको भावनामा निहित छ।

यज्ञको भावना: कर्मलाई बन्धनबाट मुक्तिको साधन बनाउने विधि

भगवान् श्रीकृष्णले कर्मको अनिवार्यतालाई स्थापित गरेपछि कर्मयोगको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अवधारणा—'यज्ञ'—लाई प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। यहाँ यज्ञको अर्थ केवल आगोमा आहुति दिनु मात्र होइन, बरु यसको व्यापक अर्थ हो—एक निष्काम, कर्तव्यपरायण र लोककल्याणको भावनाले गरिएको कर्म। यज्ञको भावनाले कर्मलाई व्यक्तिगत स्वार्थ ("म" र "मेरो") को बन्धनबाट माथि उठाएर एउटा सामाजिक र ब्रह्माण्डीय कर्तव्यमा रूपान्तरण गर्दछ। यो आफूले प्राप्त गरेको वस्तुबाट प्रणालीमा नै फिर्ता दिने पवित्र सिद्धान्त हो, जसले हरेक कर्मलाई एउटा पवित्र आहुति बनाउँछ।

भगवान् भन्नुहुन्छ, 

"यज्ञको लागि गरिएको कर्मबाहेक अन्य कर्मले यस मनुष्यलोकलाई बन्धनमा पार्छ।" 

अर्थात्, जब हामी केवल आफ्नो स्वार्थका लागि कर्म गर्छौं, तब त्यो कर्मले हामीलाई सुख-दुःखको बन्धनमा बाँध्छ। तर जब त्यही कर्म कर्तव्य सम्झेर, आसक्तिरहित भई, ब्रह्माण्डीय व्यवस्थाप्रति आफ्नो योगदानको रूपमा गरिन्छ, तब त्यो यज्ञ बन्छ र बन्धनबाट मुक्तिको साधन बन्छ।

यसलाई थप स्पष्ट पार्न, उहाँले यज्ञचक्रको अवधारणा प्रस्तुत गर्नुभयो। यज्ञबाट देवताहरू प्रसन्न हुन्छन्, देवताहरूले वर्षा गराउँछन्, वर्षाबाट अन्न उत्पन्न हुन्छ र अन्नले प्राणीहरूको पालनपोषण हुन्छ। यो एउटा ब्रह्माण्डीय चक्र हो जसले सृष्टि र जीवनलाई निरन्तरता दिन्छ। यस चक्रको पालना गर्नु प्रत्येक मानिसको कर्तव्य हो। जो यस चक्रलाई नमानिकन केवल आफ्नो इन्द्रिय-सुखका लागि बाँच्छ, उसको जीवन व्यर्थ छ। यसरी कर्मलाई यज्ञको रूपमा हेर्दा, त्यो व्यक्तिगत बाध्यता नभएर ब्रह्माण्डप्रतिको हाम्रो दायित्व बन्न पुग्छ।

तर प्रश्न उठ्छ, जो ज्ञानी छन् र जसलाई कुनै पनि कर्मफलको आवश्यकता छैन, के उनीहरूले पनि कर्म गर्नुपर्छ? यसको उत्तरमा भगवान् 'लोकसंग्रह' को आदर्श प्रस्तुत गर्नुहुन्छ।

ज्ञानीको कर्म: लोकसंग्रहको आदर्श (श्लोक २०-२६)

ज्ञान प्राप्त गरिसकेपछि र कर्मफलबाट मुक्त भइसकेपछि पनि ज्ञानी पुरुषले कर्म किन गर्ने? यस प्रश्नको उत्तरमा भगवान् श्रीकृष्णले 'लोकसंग्रह' अर्थात् समाजको कल्याण, मार्गदर्शन र व्यवस्थालाई सुचारु राख्ने आदर्श प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। ज्ञानी पुरुष आफ्नो लागि कर्म गर्दैन, तर उसले समाजको लागि एउटा उदाहरण प्रस्तुत गर्न र साधारण मानिसहरूलाई सही मार्गमा डोऱ्याउनका लागि कर्म गर्दछ। लोकसंग्रह वस्तुतः यज्ञको सर्वोच्च स्वरूप हो—आफ्नो ज्ञान र कर्मलाई कुनै पनि व्यक्तिगत स्वार्थबिना, केवल ब्रह्माण्डको स्थिरता र उत्थानको लागि गरिएको एउटा निस्वार्थ आहुति।

यसको ज्वलन्त उदाहरणको रूपमा भगवान्‌ले विदेह राजा जनकजस्ता परम ज्ञानीहरूको नाम लिनुभयो, जो सांसारिक कर्मको शिखरमा रहेर पनि पूर्ण रूपमा अनासक्त थिए। उनीहरूले केवल कर्तव्य सम्झेर आसक्तिरहित भई कर्म गरेरै परम सिद्धि (मोक्ष) प्राप्त गरेका थिए। उनीहरूको कर्म व्यक्तिगत स्वार्थबाट प्रेरित थिएन, बरु लोककल्याणको भावनाबाट ओतप्रोत थियो।

भगवान् एउटा महत्त्वपूर्ण सिद्धान्त बताउनुहुन्छ, जसको भावार्थ हो: 

"श्रेष्ठ पुरुषले जस्तो आचरण गर्छ, अन्य साधारण मानिसहरूले पनि त्यसैको सिको गर्छन्। उसले जे कुरालाई प्रमाण मान्छ, सारा संसारले त्यसैलाई पछ्याउँछ।" 

यसको अर्थ, यदि ज्ञानी पुरुषले कर्म त्यागिदियो भने साधारण मानिसहरू पनि कर्तव्यविमुख हुन सक्छन्, जसले गर्दा समाजमा अव्यवस्था र भ्रम फैलिन सक्छ। त्यसैले, समाजमा आदर्श स्थापित गर्न र सही मार्ग देखाउन ज्ञानीहरूको कर्म अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

यसरी कर्मयोगको मार्ग स्पष्ट हुँदै जाँदा, भगवान् अब त्यस मार्गको सबैभन्दा ठूलो बाधा, अर्थात् त्यो आन्तरिक शत्रु जसले मानिसलाई पाप कर्ममा प्रवृत्त गराउँछ, त्यसको पहिचानतर्फ संवादलाई मोड्नुहुन्छ।

कर्ममार्गको शत्रु : काम र क्रोधको पहिचान (श्लोक ३६-४१)

कर्मयोगको साधनालाई सैद्धान्तिक रूपमा बुझेपछि, अर्जुनले एउटा अत्यन्त व्यावहारिक र गहिरो प्रश्न सोध्छन्, जसले साधकको आन्तरिक संघर्षलाई उजागर गर्छ। उनको प्रश्नले कर्मयोगको मार्गमा आउने सबैभन्दा ठूलो शत्रुलाई चिन्न मद्दत गर्छ।

अर्जुनले सोधे (गीता ३.३६ को भाव अनुसार): 

"हे भगवान्! मानिस इच्छा नहुँदा नहुँदै पनि, मानौं कसैले जबरजस्ती लगाएजस्तै, केले गर्दा पाप कर्ममा प्रवृत्त हुन्छ?"

यस प्रश्नको उत्तरमा, भगवान् श्रीकृष्णले समस्याको जडमा प्रहार गर्दै कर्ममार्गको सबैभन्दा ठूलो र लुकेको शत्रुको पहिचान गराउनुहुन्छ। उहाँले पापको मूल कारणको खुलासा गर्दै भन्नुहुन्छ:

श्रीभगवानुवाच 

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।

महाशनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३७॥

भावार्थ: "रजोगुणबाट उत्पन्न भएको यो 'काम' (वासना) नै 'क्रोध' हो। यो कहिल्यै तृप्त नहुने, महापापी शत्रु हो, यसलाई नै तिमी यस संसारमा आफ्नो वैरी जान। (३७)"

भगवान् यहाँ एउटा गहिरो मनोवैज्ञानिक श्रृंखला स्पष्ट गर्नुहुन्छ: प्रकृतिको रजोगुण (आसक्ति र कर्मशीलताको गुण) ले 'काम' अर्थात् अतृप्त इच्छालाई जन्म दिन्छ। जब त्यो इच्छा कुनै बाधाले रोकिन्छ, तब त्यही 'काम' 'क्रोध' को रूपमा परिणत हुन्छ। उहाँ अगाडि बताउनुहुन्छ कि यो कामरूपी शत्रु महापापी छ र कहिल्यै तृप्त नहुने आगो जस्तै हो। जसरी धुवाँले आगोलाई, मैलाले ऐनालाई र झिल्लीले गर्भलाई ढाकेको हुन्छ, त्यसरी नै यस कामले ज्ञानलाई ढाकेर जीवात्मालाई मोहित पार्छ।

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।

कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३९॥

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।

एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌ ॥४०॥

भावार्थ: ज्ञानीको यो नित्य वैरी कामरूपी, कहिल्यै तृप्त नहुने आगो जस्तै हो, र यसैले ज्ञानलाई ढाकेको छ। (३९) इन्द्रिय, मन र बुद्धि यसको वासस्थान भनिएको छ। यिनैको माध्यमबाट यसले ज्ञानलाई ढाकेर जीवात्मालाई मोहित पार्छ। (४०)

यसरी पापको मूल कारण र त्यसको कार्यक्षेत्र पहिचान गरिसकेपछि, भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई यो दुर्जय शत्रुलाई परास्त गर्ने अन्तिम र अचुक उपाय बताउनुहुन्छ, जसले यो अध्यायलाई तार्किक निष्कर्षमा पुऱ्याउँछ।

विजयको रणनीति : आत्मज्ञानद्वारा कामनाको दमन (श्लोक ४२-४३)

अध्यायको अन्त्यमा, भगवान् श्रीकृष्णले 'काम' रूपी महाशत्रुलाई परास्त गर्ने एउटा स्पष्ट र व्यावहारिक रणनीति प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। यो खण्डले अध्यायको तार्किक निष्कर्ष प्रदान गर्दछ र कर्मयोगको साधनालाई पूर्णता दिने अचुक विधि सिकाउँछ। यो विधि साधकलाई आफ्नो भित्री शक्तिको बोध गराउने आत्मज्ञान र आत्मबलको सशक्त उद्घोषण हो। भगवान् साधकभित्र रहेको विजयको आन्तरिक शस्त्रशालालाई उजागर गर्नुहुन्छ।

शत्रुलाई परास्त गर्न आफ्नो शक्तिलाई चिन्नु अनिवार्य छ। यसैले भगवान् इन्द्रिय, मन, बुद्धि र आत्माको एक पदानुक्रम (hierarchy) प्रस्तुत गर्नुहुन्छ, जुन शत्रुमाथि विजय प्राप्त गर्ने हतियार हो:

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।

मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२॥

एवं बुद्धेः परं बुद्धवा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।

जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ४३॥

भावार्थ: (स्थूल शरीरभन्दा) इन्द्रियहरू श्रेष्ठ छन्, इन्द्रियहरूभन्दा मन श्रेष्ठ छ, मनभन्दा पनि बुद्धि श्रेष्ठ छ, र जो बुद्धिभन्दा पनि अत्यन्त श्रेष्ठ छ, त्यो 'ऊ' (आत्मा) हो। (४२) हे महाबाहु! यसरी बुद्धिभन्दा पर रहेको आत्मालाई चिनेर, बुद्धिद्वारा मनलाई वशमा राखी, यो कामरूपी दुर्जय शत्रुलाई नाश गर। (४३)

यो पदानुक्रमको ज्ञान नै विजयको कुञ्जी हो। यो केवल उपदेश मात्र होइन, एउटा मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक प्रक्रिया हो। जब हामी आफूलाई इन्द्रिय, मन वा बुद्धि मात्र नभई, ती सबैभन्दा पर रहेको श्रेष्ठ र अविनाशी 'आत्मा' हुँ भन्ने बोध गर्छौं, तब हामीमा असीम बल प्राप्त हुन्छ। यही आत्मबलले बुद्धि स्थिर हुन्छ, बुद्धिले मनलाई नियन्त्रण गर्छ र नियन्त्रित मनले इन्द्रियहरूलाई सही मार्गमा डोऱ्याउँछ। यसरी आफ्नो वास्तविक स्वरूपलाई चिनेर नै 'काम' रूपी शत्रुलाई समूल नष्ट गर्न सकिन्छ।

यो विजयको रणनीतिले अध्यायको समग्र सन्देशलाई जोड्दै कर्मयोगको साधनालाई पूर्णता प्रदान गर्दछ।

उपसंहार : कर्मयोगको पूर्ण संगति

श्रीमद्भगवद्गीताको तेस्रो अध्याय, कर्मयोग, ज्ञान र कर्मको द्वन्द्वमा फसेका साधकका लागि एउटा अत्यन्त सुसंगत र पूर्ण मार्गदर्शन हो। यस अध्यायको तार्किक प्रवाहले कर्मको हरेक पक्षलाई समेटेको छ। यो यात्रा अर्जुनको सरल तर गहिरो प्रश्नबाट सुरु हुन्छ, जहाँ उनी ज्ञान र कर्मको श्रेष्ठतामा अलमलिएका थिए। भगवान् श्रीकृष्णले यसको जवाफमा सबैभन्दा पहिले कर्मको अनिवार्यता र प्रकृतिजन्य बाध्यतालाई स्थापित गर्नुहुन्छ, जसले कर्मत्यागको अव्यावहारिक विचारलाई नै खण्डन गर्दछ।

त्यसपछि, उहाँले कर्मलाई बन्धनबाट मुक्तिको साधन बनाउने विधि—'यज्ञको भावना'—प्रस्तुत गर्नुहुन्छ, जसले कर्मलाई व्यक्तिगत स्वार्थबाट माथि उठाएर ब्रह्माण्डीय कर्तव्य बनाउँछ। ज्ञानी पुरुषले पनि किन कर्म गर्नुपर्छ भन्ने प्रश्नको जवाफ 'लोकसंग्रह' को आदर्शमा पाइन्छ, जुन यज्ञकै सर्वोच्च अभिव्यक्ति हो। तर, यो मार्ग सहज छैन। यसको सबैभन्दा ठूलो शत्रु रजोगुणबाट उत्पन्न 'काम' (वासना) र 'क्रोध' हो, जसको पहिचान र वासस्थानको खुलासा गरेर भगवान्‌ले समस्याको जडमा प्रहार गर्नुहुन्छ। अन्तमा, उहाँले इन्द्रिय, मन, बुद्धि र आत्माको पदानुक्रम बुझाउँदै, आत्मज्ञानको शक्तिले यस दुर्जय शत्रुलाई परास्त गर्ने अचुक रणनीति प्रदान गर्नुहुन्छ।

यसरी, तेस्रो अध्यायले अर्जुनको भ्रमबाट सुरु भएर, कर्मको अनिवार्यता, यज्ञको भावना, लोकसंग्रहको आदर्श हुँदै कामरूपी शत्रुको पहिचान र त्यसलाई आत्माज्ञानले जित्ने उपायसम्मको यात्रालाई एउटा पूर्ण र सामञ्जस्यपूर्ण ढंगले प्रस्तुत गर्दछ। यसले निष्काम कर्मयोगलाई केवल एक दार्शनिक सिद्धान्तको रूपमा मात्र होइन, बरु एउटा व्यावहारिक, शक्तिशाली र सबैका लागि अनुकरणीय आध्यात्मिक मार्गको रूपमा स्थापित गर्दछ।