गीतामा कर्मयोग : निःस्वार्थ कर्मको सुन्दर मार्ग

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

जीवनको रणभूमिमा कर्मको दर्शन

हरेक बिहान जब आँखा खुल्छ, जीवनको कुरुक्षेत्र हाम्रो प्रतीक्षामा हुन्छ। सम्बन्ध, कर्तव्य, र महत्त्वाकांक्षाका योद्धाहरू मनको रथमा सवार भएर हामीलाई कर्मको रणभूमिमा धकेल्छन्। यसै अनवरत सङ्घर्षको बीचमा, हजारौँ वर्षदेखि श्रीमद्भगवद्गीताले एक धीर, शान्त र अविचलित सारथिको भूमिका निभाइरहेको छ। गीता केवल धर्मग्रन्थ होइन, यो जीवन जिउने कला सिकाउने एक मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक निर्देशिका हो। यसको गर्भमा लुकेको अनमोल रत्न हो—कर्मयोग। कर्मयोग कुनै रहस्यमय दर्शन होइन, बरु दैनिक जीवनका साधारणभन्दा साधारण कर्महरूलाई असाधारण बनाउने, चुनौतीहरूलाई आध्यात्मिक अवसरमा बदल्ने एक व्यावहारिक कला हो।

कर्मयोगले हामीलाई कर्म त्याग्न सिकाउँदैन, किनकि जीवन कर्मविना असम्भव छ। बरु, यसले कर्म गर्ने हाम्रो दृष्टिकोण र मनसायलाई रूपान्तरण गर्न प्रेरित गर्छ। यसले सिकाउँछ कि समस्या कर्ममा होइन, कर्मप्रतिको हाम्रो आसक्ति र फलप्रतिको चिन्तामा छ। जब कर्म 'मेरो लागि' भन्ने भावबाट माथि उठेर 'कर्तव्यको लागि' वा 'ईश्वरको लागि' भन्ने भावमा समर्पित हुन्छ, तब त्यही कर्म बन्धनबाट मुक्तिको माध्यम बन्छ।

यो लेखले गीताको यही गहन दर्शनलाई अत्यन्तै सरल र प्रेरक ढंगले प्रस्तुत गर्ने प्रयास गर्नेछ। हामी कर्मको पछाडि लुकेको मनोविज्ञानलाई बुझ्नेछौँ र कसरी निःस्वार्थ कर्मले हामीलाई आन्तरिक शान्ति र स्वतन्त्रताको दिव्य मार्गमा डोऱ्याउन सक्छ भन्ने कुराको अन्वेषण गर्नेछौँ। आउनुहोस्, हाम्रो हरेक कर्मको पछाडि काम गर्ने मनोवैज्ञानिक प्रक्रियालाई बुझेर यो यात्राको सुरुवात गरौँ।

कर्मको मनोविज्ञान : हाम्रो कर्म कसरी सञ्चालित हुन्छ?

हामीले गर्ने कुनै पनि कर्म आकाशबाट एक्कासि खस्दैन। हरेक कर्मको पछाडि हाम्रो मन, विचार र भावनाको एक जटिल प्रक्रिया लुकेको हुन्छ। गीताले यस प्रक्रियालाई गहिरोसँग विश्लेषण गर्छ, किनकि जबसम्म हामी कर्मको स्रोतलाई बुझ्दैनौँ, तबसम्म हामी त्यसको परिणामबाट मुक्त हुन सक्दैनौँ। हाम्रो मनसाय वा कर्मपछाडिको भावले नै कर्मको प्रकृति निर्धारण गर्छ—त्यो बन्धन बन्छ कि मुक्ति, त्यसको निर्णय त्यहीँ हुन्छ। सामान्यतया, हाम्रो कर्म अहंकार र व्यक्तिगत इच्छाहरूबाट प्रेरित हुन्छ, जसले एउटा कहिल्यै नटुङ्गिने चक्र सिर्जना गर्छ।

अहंकार-प्रेरित कर्मको चक्र

जब हामी 'म' र 'मेरो' को भावले प्रेरित भएर कुनै कार्य गर्छौँ, तब हामी एक मनोवैज्ञानिक बन्धनमा फस्छौँ। यो प्रक्रियालाई यसरी बुझ्न सकिन्छ:

• व्यक्तिपरक मन (Subjective Mind): यो हाम्रो भित्री संसार हो, जहाँ विचार, भावना, र स्मृतिहरू निरन्तर उब्जिरहन्छन्। कुनै बाहिरी वस्तु वा परिस्थिति देखेर वा सुनेर हाम्रो यो मनमा तरङ्गहरू पैदा हुन्छन्।
• अहङ्कारपूर्ण इच्छाहरू (Egoistic Desires): जब व्यक्तिपरक मनमा उठेका विचारहरू 'म' भन्ने भावसँग जोडिन्छन्, तब ती व्यक्तिगत इच्छा वा कामनामा परिणत हुन्छन्। 'मलाई यो चाहिन्छ,' 'मैले यो पाउनैपर्छ,' 'मेरो अपमान भयो' जस्ता भावहरू यहीँबाट जन्मन्छन्। यही अहंकारपूर्ण इच्छा नै कर्मको मुख्य प्रेरणा बन्न पुग्छ।
• वस्तुपरक मन (Objective Mind): यी इच्छाहरूले हाम्रो बाहिरी वा सचेत मनलाई कार्य गर्नको लागि तयार पार्छन्। मनले अब ती इच्छाहरूलाई कसरी पूरा गर्ने भनेर योजना बनाउन थाल्छ।
• इन्द्रिय र कर्मेन्द्रियहरू: अन्तमा, मनले हाम्रा इन्द्रियहरूलाई बाहिरी संसारबाट शब्द, स्पर्श, रूप, स्वाद, र गन्ध जस्ता उत्तेजनाहरू ग्रहण गर्न लगाउँछ र ती इच्छाहरूलाई साकार पार्न कर्मेन्द्रियहरूलाई निर्देशन दिन्छ। जसअनुसार वागिन्द्रियले वाणी बोल्छ, खुट्टाले हिँडडुल गर्छ, हातले वस्तुहरू समात्ने वा कार्य गर्ने काम गर्छ, जननेन्द्रियले प्रजनन र गुदाले उत्सर्जन जस्ता कार्यहरू सम्पन्न गर्दछ। यसरी, भित्री इच्छा बाहिरी कर्ममा प्रकट हुन्छ।

यो चक्र निरन्तर चलिरहन्छ। एउटा इच्छा पूरा हुँदा क्षणिक सन्तुष्टि मिल्छ, तर त्यसले अर्को हजार इच्छालाई जन्म दिन्छ। इच्छा पूरा नहुँदा क्रोध, निराशा, र दुःख उत्पन्न हुन्छ। यसरी, अहंकारबाट प्रेरित हरेक कर्मले हामीलाई सुख र दुःखको बन्धनमा अझ बलियोसँग बाँध्दै लैजान्छ।

तर के यो बन्धनबाट मुक्त हुने कुनै मार्ग छैन? अवश्य छ। गीताले यही चक्र तोड्ने एक दिव्य मार्ग देखाउँछ, जहाँ कर्म त हुन्छ, तर अहंकार र बन्धन हुँदैन।

३. कर्मयोगको दिव्य मार्ग : निःस्वार्थ कर्मको शक्ति

अहंकार र इच्छाको चक्रमा फसेको मानवलाई मुक्त गराउन गीताले कर्मयोगको दिव्य मार्ग प्रस्तुत गर्छ। यो मार्ग कर्म त्याग्ने होइन, बरु कर्मलाई नै साधना बनाउने कला हो। जब कुनै कार्य व्यक्तिगत स्वार्थ, फलको आशा, वा 'म कर्ता हुँ' भन्ने अहंकारबाट मुक्त भएर गरिन्छ, तब त्यो सामान्य कर्म पनि पूजा र यज्ञमा रूपान्तरण हुन्छ। यो नै कर्मयोगको सार हो, जहाँ कर्ता हराउँछ र केवल कर्म र त्यसको पछाडिको पवित्र भाव बाँकी रहन्छ।

निःस्वार्थ कर्म र वासना शुद्धि

निःस्वार्थ कर्मको प्रक्रिया अहंकार-प्रेरित कर्मभन्दा बिल्कुलै फरक छ। यसले मनको संरचनालाई नै बदलिदिन्छ र हामीलाई कर्मको बन्धनबाट मुक्त गर्छ।

• निःस्वार्थ भाव (Selfless Impulse): कर्मयोगमा, कर्मको सुरुवात व्यक्तिगत इच्छाबाट होइन, बरु एक उच्च र निःस्वार्थ भावबाट हुन्छ। यो कर्तव्यबोध, सेवाभाव, वा ईश्वरीय समर्पणको भाव हुन सक्छ। यहाँ प्रेरणा 'म' होइन, 'हामी' वा 'सबैको कल्याण' हुन्छ।
• अहङ्कारको अन्त्य: यो प्रक्रियाको सबैभन्दा सुन्दर पक्ष भनेको 'अहङ्कारपूर्ण इच्छा' को चरण हट्नु हो। जब कर्म निःस्वार्थ भावले गरिन्छ, तब मनले 'मैले के पाउँछु?' भनेर सोच्दैन। त्यसैले, निःस्वार्थ भावले सीधै मनलाई कर्म गर्न प्रेरित गर्छ। यहाँ कुनै व्यक्तिगत लेनदेन वा स्वार्थको गणना हुँदैन।
• कर्मेन्द्रियहरूद्वारा निःस्वार्थ कार्य: कर्मेन्द्रियहरू (हात, खुट्टा, वाणी) उही रहन्छन्, तर तिनीहरूलाई चलाउने मनसाय बद्लिएको हुन्छ। अहंकारविना गरिएको कर्मले कुनै नयाँ बन्धन सिर्जना गर्दैन। बरु, यस्तो कर्म एक यज्ञ बन्छ, जहाँ कर्ताले आफ्नो स्वार्थलाई आहुति दिन्छ।
• अन्तिम परिणाम: वासना शुद्धि (Vasana Purification): अहंकार-प्रेरित कर्मले चित्तमा नयाँ संस्कार वा 'वासना' थप्छ, तर निःस्वार्थ कर्मले ठीक उल्टो काम गर्छ। हरेक निःस्वार्थ कर्मले चित्तमा जम्मा भएका पुराना संस्कार र इच्छाहरूलाई शुद्ध गर्दै लैजान्छ, जसलाई 'वासना शुद्धि' भनिन्छ। यसको अर्थ हो—मनको ऐना सफा हुनु। जब मन सफा हुन्छ, तब व्यक्तिले भित्री शान्ति, स्थिरता, र वास्तविक स्वतन्त्रताको अनुभव गर्छ।

यसरी निःस्वार्थ कर्मले व्यक्तिलाई कर्मफलको चिन्ता, तनाव, र भयबाट मुक्त गर्छ। जब परिणामको चिन्ता हट्छ, तब व्यक्ति आफ्नो सम्पूर्ण ऊर्जा र ध्यान वर्तमान क्षणको कर्ममा लगाउन सक्छ। यो नै कर्ममा कुशलता हो, जसलाई गीताले अन्यत्र 'योगः कर्मसु कौशलम्' भनेर परिभाषित गरेको छ।

कर्म र कर्मफल: गीताको दिव्य दृष्टि

श्रीमद्भगवद्गीताको केन्द्रीय सन्देशहरूमध्ये एक, जसले संसारभरका चिन्तकहरूलाई प्रेरित गरेको छ, त्यो हो—कर्म र कर्मफलप्रतिको यसको अद्वितीय दृष्टि। "तिम्रो अधिकार केवल कर्ममा छ, त्यसको फलमा कहिल्यै छैन" भन्ने यो शिक्षा सतही रूपमा निष्क्रियताको सन्देश जस्तो लाग्न सक्छ, तर यसको गहिराइमा जीवनको हरेक द्वन्द्व र चिन्तालाई समाधान गर्ने सूत्र लुकेको छ। यो सिद्धान्तले हामीलाई कर्मफलको अनिश्चितताबाट उत्पन्न हुने निराशा र तनावबाट बचाएर धैर्य, समभाव, र आन्तरिक स्थिरता प्रदान गर्छ।

अघिल्ला खण्डहरूमा विश्लेषण गरिएका दुई फरक कर्मका मार्गहरू—अहंकार-प्रेरित र निःस्वार्थ—लाई तुलना गर्दा गीताको यो दिव्य दृष्टि अझ स्पष्ट हुन्छ:

आधार	अहंकार-प्रेरित कर्म	निःस्वार्थ कर्म (कर्मयोग)
प्रेरणाको स्रोत	व्यक्तिगत इच्छा, 'म' र 'मेरो' को भाव	कर्तव्यबोध, सेवाभाव, ईश्वरीय समर्पण
मानसिक प्रक्रिया	इच्छा → अहंकार → कर्म	निःस्वार्थ भाव → कर्म (अहंकारको भूमिका शून्य)
कर्मप्रतिको दृष्टिकोण	फलप्राप्तिको साधन	आफैँमा एक कर्तव्य वा पूजा
परिणाम	सुख-दुःख, चिन्ता, र बन्धनको सिर्जना	चित्तशुद्धि (वासना क्षय) र आन्तरिक शान्ति
अन्तिम गति	जन्म-मृत्युको चक्र (बन्धन)	आध्यात्मिक उन्नति र मुक्ति (मोक्ष)

गीताको दर्शनअनुसार, अहंकार-प्रेरित कर्मले हामीलाई कर्मफलको अदृश्य धागोले बाँध्छ। हरेक कर्मले हाम्रो चित्तमा एउटा छाप छोड्छ, जसलाई 'संस्कार' वा 'वासना' भनिन्छ, र यही संस्कारले हामीलाई भविष्यमा पनि त्यस्तै कर्म गर्न बाध्य बनाउँछ। यो एक कहिल्यै नटुङ्गिने चक्र हो।

यसको विपरीत, कर्मयोग वा निःस्वार्थ कर्मले यो चक्रलाई तोड्ने काम गर्छ। जब हामी फलको आशा नगरी केवल आफ्नो कर्तव्यमा समर्पित हुन्छौँ, तब कर्मले कुनै नयाँ बन्धन सिर्जना गर्दैन। बरु, यसले पुराना बन्धनहरूलाई शुद्ध गर्दै हामीलाई मुक्तिको मार्गमा डोऱ्याउँछ। यही सन्दर्भमा गीताको प्रसिद्ध श्लोकको सार प्रकट हुन्छ:

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन। 
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥

यसको अर्थ हो: "कर्म गर्नमा मात्र तिम्रो अधिकार छ, त्यसको फलमा कहिल्यै छैन। आफूलाई कर्मफलको कारण नठान, न त कर्म नगर्नमा तिम्रो आसक्ति होस्।" यो श्लोकले कर्मफलको चिन्ता नगरी, पूर्ण निष्ठा र समर्पणका साथ आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नु नै जीवन जिउने सर्वोत्तम कला हो भन्ने दिव्य दृष्टि प्रदान गर्दछ।

यो दिव्य दृष्टिले हाम्रो दैनिक जीवनलाई कसरी प्रभावित गर्न सक्छ? यसलाई हामीले आफ्नो जीवनमा कसरी उतार्न सक्छौँ? यही प्रश्नले हामीलाई कर्मयोगको व्यावहारिक सान्दर्भिकताको निष्कर्षतर्फ लैजान्छ।

निष्कर्ष : आधुनिक जीवनमा कर्मयोगको सान्दर्भिकता

गीतामा वर्णित कर्मयोग हजारौँ वर्ष पुरानो भए पनि यो कुनै सुदूर विगतको दर्शन मात्र होइन। आजको भागदौडले भरिएको, तनावपूर्ण, र प्रतिस्पर्धात्मक जीवनका लागि यो एक अत्यन्तै सान्दर्भिक र शक्तिशाली जीवन पद्धति हो। सफलताको दौड, परिणामको चिन्ता, र भविष्यको अनिश्चितताले ग्रस्त आधुनिक मानवका लागि कर्मयोगले आन्तरिक शान्ति र सन्तुलनको मार्ग देखाउँछ।

जब हामी आफ्नो दैनिक कार्य—चाहे त्यो कार्यालयको काम होस्, घरको जिम्मेवारी होस्, वा समाजसेवा होस्—लाई निःस्वार्थ भावले, फलको चिन्ता नगरी केवल आफ्नो कर्तव्य ठानेर गर्छौँ, तब हाम्रो कार्यक्षेत्र नै साधनाको स्थल बन्न पुग्छ। काम बोझ होइन, पूजा बन्छ; तनाव होइन, आनन्दको स्रोत बन्छ। कर्मयोगले हामीलाई सिकाउँछ कि आध्यात्मिक हुनका लागि संसार त्यागेर गुफामा जानु आवश्यक छैन; संसारमै रहेर, आफ्नो जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक निभाएर पनि आध्यात्मिक उचाइ प्राप्त गर्न सकिन्छ।

अन्ततः, गीताको कर्मयोगले हामीलाई कर्मबाट भाग्न होइन, बरु कर्ममा डुबेरै त्यसबाट पार हुने कला सिकाउँछ। यसले हामीलाई जीवनको रणभूमिमा एक कुशल र अविचलित योद्धा बन्न प्रेरित गर्छ, जो परिणामको भयविना आफ्नो कर्म गर्छ र हरेक क्षणलाई पूर्णताका साथ जिउँछ। यही नै कर्मयोगको सुन्दरतम सन्देश हो—कर्म गर, फलको चिन्ता नगर, र जीवनलाई उत्सव बनाऊ।