✍ | विजयप्रसाद मिश्र
आजको आधुनिक युगमा हामीसँग सूचनाको कुनै कमी छैन; महामारी झैँ छ । छताछुल्ल छ । ज्ञानको पहुँच सहज छ । तर के हामी आफूबारे सुसूचित छौँ ? ‘पर’ को कुरा बुझ्न लालायित हामीले ‘स्व’ लाई चिनेका छौं? उसो त आफूलाई बुझ्ने र अस्तित्वको रहस्य जान्ने चाहना नौलो होइन । हजारौं वर्षदेखि योगी र दार्शनिकहरूले यसैको खोजी गरिरहेका छन् । यसैबारे हामीलाई मार्गनिर्देश गरिरहेका छन् । यस्तै अन्वेषकमध्येका एक शिखर पुरुष हुन् महायोगी गोरखनाथ । र, उनको दार्शनिक र व्यावहारिक चिन्तनको चुली हो ‘सिद्धसिद्धान्तपद्धति’।
गोरक्षनाथद्वारा रचित ‘सिद्धसिद्धान्तपद्धति’ नाथ योगीहरूको दार्शनिक सिद्धान्तहरूलाई व्यवस्थित रूपमा प्रस्तुत गर्ने सम्भवतः एकमात्र ग्रन्थ हो । यसलाई छ अध्याय वा ‘उपदेश’ मा विभाजन गरिएको छ, जसमा पिण्डको उत्पत्तिदेखि लिएर एक आदर्श अवधूत योगीको चरित्रसम्मका विषयहरू समावेश छन् ।
महायोगी गोरखनाथद्वारा रचित 'सिद्ध-सिद्धान्त-पद्धति' नामक ग्रन्थको मूल उद्देश्य बाहिरी तीर्थयात्राभन्दा कयौँ गुणा गहन र रहस्यमय यात्रा, अर्थात् आफ्नै शरीरभित्र लुकेको ब्रह्माण्डको यात्रालाई प्रस्ट्याउनु हो।
यहाँ प्रस्तुत कामाख्या र पूर्णागिरीलाई भौगोलिक स्थानको रूपमा मात्र सीमित गरिएको छैन। यी दुई पवित्र स्थलहरू मानव शरीरभित्रका दुई महत्त्वपूर्ण शक्ति केन्द्रका प्रतीक हुन्: कामाख्या मूलाधार चक्रको प्रतीक हो, जहाँबाट सृष्टिको आधार कुण्डलिनी शक्तिको उत्पत्ति हुन्छ, र पूर्णागिरी आकाश चक्र वा ब्रह्मरन्ध्रको प्रतीक हो, जुन शिव र शक्तिको मिलनको परम स्थान हो। यसर्थ, यो यात्रा मूलाधारमा सुषुप्त शक्ति (कामाख्या) जागृत भई सहस्रारमा शिव (पूर्णागिरी) सँग एकाकार हुने ऊर्ध्वमुखी यात्रा हो।
यस आन्तरिक यात्राको सबैभन्दा प्रामाणिक र विस्तृत 'नक्सा' वा 'मार्गदर्शक' को रूपमा गोरखनाथको 'सिद्ध-सिद्धान्त-पद्धति'लाई लिन सकिन्छ। यो ग्रन्थले साधकलाई आफ्नो शरीर (पिण्ड) भित्र लुकेको ब्रह्माण्ड (समष्टि) को दर्शन गराउने वैज्ञानिक र दार्शनिक आधार प्रदान गर्दछ।
यो ग्रन्थ नाथ दर्शनको गहिरो र जटिल सिद्धान्तहरू बुझ्नको लागि एउटा अनिवार्य स्रोत हो । यो कृति मानव चेतना, शरीर र ब्रह्माण्डबीचको सम्बन्धलाई खोतल्ने क्रान्तिकारी उपदेशको संग्रह हो । मनुष्यको समग्र यात्रा नै योगयात्रा हो । अतः आउनुहोस्, यो योग–यात्रालाई अझ उन्नत पारौँ— यस कृतिमा समाविष्ट छ वटा उपदेशलाई संक्षेपमा ग्रहण गरौँ ।
प्रथम उपदेश : पिण्डको उत्पत्ति
यो पहिलो अध्यायले ब्रह्माण्ड र मानव शरीरको सृष्टिको एक भव्य कथा प्रस्तुत गर्दछ । यसले निराकार, अव्यक्त परब्रह्म (अनामा) बाट सुरु भएर हाम्रो भौतिक शरीरको निर्माणसम्मको यात्राको वर्णन गर्छ । सृष्टिको यो प्रक्रिया बुझ्नु नै त्यो पहिलो पाइला हो जसले हामीलाई हाम्रो शरीर ब्रह्माण्डबाट छुट्टै छैन, बरु त्यसैको एक लघु संस्करण हो भन्ने बोध गराउँछ । ग्रन्थमा वर्णन गरिएको सृष्टिको प्रक्रियालाई निम्न क्रममा बुझ्न सकिन्छ :
१. सृष्टिपूर्वको अवस्था
सृष्टिको सुरुवात हुनुभन्दा पहिले, परब्रह्म नामरहित (अनामा) र अव्यक्त अवस्थामा थिए । उनीसँग पाँच अन्तर्निहित शक्तिहरू थिए— निजा, परा, अपरा, सूक्ष्मा र कुण्डलिनी । यी शक्तिहरू नै सृष्टिको मूल स्रोत हुन् ।
२. परपिण्डको निर्माण
यी पाँच शक्तिहरूबाट उत्पन्न भएका पच्चीस गुणहरू मिलेर परपिण्ड (सर्वोच्च पिण्ड वा शिवको ब्रह्माण्डीय शरीर) को आविर्भाव भयो । यो ब्रह्माण्डको पहिलो सचेत र सगुण स्वरूप थियो ।
३. पञ्चमहाभूत र शरीर
आद्यपिण्ड (आदिम पिण्ड) बाट पञ्चमहाभूत (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश) को उत्पत्ति भयो । यी प्रत्येक महाभूतका पाँच–पाँच गुणहरू मिलेर हाम्रो भौतिक शरीर (व्यष्टिपिण्ड) बनेको छ । यस सम्बन्धलाई यसरी बुझ्न सकिन्छ—
तत्त्व | शरीरमा यसका पाँच गुण |
पृथ्वी | हाड, मासु, छाला, नाडी, रौं |
जल | ऱ्याल, मूत्र, शुक्र, रगत, पसिना |
अग्नि | भोक, तिर्खा, निद्रा, कान्ति, आलस्य |
वायु | धावन (दौडनु), भ्रमण, प्रसारण, आकुञ्चन, निरोधन |
आकाश | राग, द्वेष, भय, लज्जा, मोह |
४. सूक्ष्म शरीर र अन्तःकरण
भौतिक शरीरलाई सञ्चालन गर्ने पाँच आन्तरिक इन्द्रियहरू (अन्तःकरण) छन्— मन, बुद्धि, अहङ्कार, चित्त र चैतन्य । गोरखनाथका अनुसार, यी पाँच अन्तःकरणलाई पनि सञ्चालन गर्ने पाँच मुख्य भावहरू छन्, जसलाई कुलपञ्चक भनिन्छ । ती हुन्, सत्त्व, रज, तम, काल र जीव । यिनै गुणहरूले हाम्रो सूक्ष्म शरीरको निर्माण गर्छन् र हाम्रो व्यवहार, विचार र भावनालाई नियन्त्रण गर्छन् ।
५. गर्भको विकास
यो अध्यायले गर्भाधानदेखि शिशुको जन्मसम्मको विकासक्रम, सन्तानको लिङ्ग निर्धारण हुने कारण र अपाङ्गताका सम्भावित कारणहरूको समेत विस्तृत वैज्ञानिक वर्णन गर्दछ ।
नाथ दर्शनको केन्द्रीय मान्यता 'यथा ब्रह्माण्डे तथा पिण्डे' (अर्थात्, जे ब्रह्माण्डमा छ, त्यही शरीरमा छ) ले यस आन्तरिक तीर्थयात्राको आधारभूमि तयार गर्दछ। यो सिद्धान्तले मानव शरीरलाई एउटा सामान्य भौतिक संरचनाबाट एक पवित्र र रहस्यमय तीर्थस्थलमा रूपान्तरण गर्दछ, जहाँ सम्पूर्ण ब्रह्माण्डका रहस्यहरू लुकेका छन्।
शरीरको उत्पत्तिको यो ज्ञानले हामीलाई आफ्नो अस्तित्वको आधार बुझ्न सघाउ पुर्याउँछ । अब शरीरको भित्री संरचना र शक्ति केन्द्रहरूलाई चिन्नु आवश्यक छ, जसको चर्चा अर्को उपदेशमा गरिएको छ ।
द्वितीय उपदेश : पिण्डविचार (शरीरको भित्री संरचना)
यो अध्याय मानव शरीरको भित्री संरचनाको एक आध्यात्मिक नक्सा हो, जसले शरीरभित्र रहेका सूक्ष्म ऊर्जा प्रणालीहरूको भ्रमण गराउँछ । गोरखनाथका अनुसार, एक योगीका लागि आफ्नो शरीरभित्र रहेका यी शक्ति केन्द्र, आधार र आन्तरिक आकाशहरूको ज्ञान हुनु अनिवार्य छ । यो ज्ञानविना योग साधना अपूर्ण हुन्छ र साधकले आध्यात्मिक प्रगति गर्न सक्दैन । यो शरीरको भौतिक संरचनाभन्दा पर गएर यसको ऊर्जा–शरीरको अध्ययन हो ।
ग्रन्थमा वर्णन गरिएका सूक्ष्म शरीरका मुख्य अङ्गहरू यसप्रकार छन्:
नवचक्र :
यहाँ के कुरा ध्यान दिनयोग्य छ भने प्रायः छ अथवा सात चक्रका विषयमा हामीले योग–प्रणालीमा सुन्दै आएका छौँ तर गोरखनाथले हामीलाई यस कृतिमा नौ वटा चक्रसित परिचय गराउनुहुन्छ । नवचक्र अर्थात् शरीरमा नौ प्रमुख ऊर्जा केन्द्रहरू छन्, जसले ब्रह्माण्डीय शक्तिलाई ग्रहण र सञ्चालन गर्छन् । ती हुन्—
२. स्वाधिष्ठानचक्र,
३. नाभिचक्र (मणिपुरक),
४. अनाहतचक्र,
५. कण्ठचक्र (विशुद्धचक्र),
६. तालुचक्र,
७. भूचक्र (आज्ञाचक्र),
८. निर्वाणचक्र (ब्रह्मरन्ध्र) र
९. आकाशचक्र ।
षोडश आधार :
शरीरमा सोह्रवटा यस्ता स्थानहरू छन्, जहाँ ऊर्जा अडिन्छ र जसले शरीरलाई आधार प्रदान गर्छ। ती हुन्: पादाङ्गुष्ठ, मूलाधार, गुदाधार, लिङ्ग आधार, उड्डियाण, नाभि आधार, हृदय आधार, कण्ठ आधार, घण्टिका आधार, तालु आधार, जिह्वा आधार, भ्रूमध्याधार, नासिका आधार, कपटाधार, ललाटाधार र ब्रह्मरन्ध्र आधार।
तीन लक्ष्य :
योग साधनाका क्रममा ध्यान केन्द्रित गर्नका लागि तीन लक्ष्यहरू निर्धारण गरिएका छन्: अन्तर्लक्ष्य (भित्री), बहिर्लक्ष्य (बाहिरी), र मध्यलक्ष्य (बीचको)।
व्योमपञ्चक :
शरीरभित्र पाँच प्रकारका आन्तरिक आकाश वा खाली स्थानहरू छन्, जसलाई व्योमपञ्चक भनिन्छ: आकाश, पराकाश, महाकाश, तत्त्वाकाश, र सूर्याकाश।
तीर्थहरू हाम्रा शक्ति केन्द्र हुन् । तीर्थ यात्रा गर्नु भनेको परम सत्यको साक्षात्कार निम्ति उद्यम गर्न हो । नाथयोग परम्परा अनुसार योगीले बाहिरी तीर्थयात्रा वा कर्मकाण्डमा भन्दा आफ्नै शरीरभित्र रहेका शक्ति–केन्द्रहरूलाई जागृत गरेर परम सत्यको साक्षात्कार गर्नुपर्दछ । उदाहरणका लागि यहाँ कामरूप पीठ नवचक्र प्रणालीअनुसार शरीरको सबैभन्दा तल्लो र आधारभूत ऊर्जा केन्द्र (ब्रह्मचक्रमूलाधार) मा स्थित छ, जुन कामनाहरूको पूर्तिको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । मूलाधारको कामरूप पीठबाट सुरु हुने यो आन्तरिक तीर्थयात्रा आकाशचक्रको पूर्णगिरि पीठसम्म पुग्दा योगीले सांसारिक इच्छाहरूलाई वशमा पार्दै, मोक्ष प्राप्त गरी अन्ततः परम सिद्धि हासिल गर्दछ ।
यी संरचनाहरूको महत्त्वलाई जोड दिँदै गोरखनाथ भन्नुहुन्छः
“जसले नवचक्र, १६ आधार, तीन लक्ष्य, पाँच आकाशका बारेमा जान्दैन त्यो योगी हुन सक्दैन ।” (सि.सि.प. २:३१)
यो अध्यायको अन्त्यमा योगका आठ अङ्ग (अष्टाङ्ग योग) को पनि सूत्रबद्ध चर्चा गरिएको छ । जब एक योगीले आफ्नो शरीरको यो भित्री नक्सालाई राम्ररी बुझ्छ, तब उसले शरीर र ब्रह्माण्ड बीचको गहिरो एकताको अनुभूति गर्न थाल्छ, जुन अर्को अध्यायको मुख्य विषय हो ।
तृतीय उपदेश : पिण्डसंवित्ति (शरीर र ब्रह्माण्डको एकता)
यस अध्यायमा नाथ दर्शनको सबैभन्दा गहिरो र क्रान्तिकारी शिक्षा दिइएको छ । पिण्डसंवित्ति को अर्थ हो शरीरको यथार्थ ज्ञान—त्यो दिव्य दृष्टि जसले यो शरीरलाई विशाल ब्रह्माण्डको एउटा सानो तर पूर्ण प्रतिरूपको रूपमा देखाउँछ । यो अध्यायले “सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड मभित्र कसरी समाहित छ?” भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन्छ । यसले हामीलाई तीर्थयात्रा वा मुक्तिको खोजीमा बाहिर भौंतारिनु आवश्यक छैन, किनकि जे बाहिर छ, त्यो सबै हाम्रो आफ्नै शरीरभित्र छ भन्ने शिक्षा दिन्छ ।
यस अध्यायको मुख्य शिक्षालाई दुई भागमा बाँड्न सकिन्छ । पहिलो, यसले ब्रह्माण्डका विभिन्न लोक, पर्वत, नदी, ग्रह र नक्षत्रहरू मानव शरीरको कुन–कुन अङ्गमा अवस्थित छन् भन्ने कुराको विस्तृत वर्णन गर्छ ।
• सात पाताललोकहरू हाम्रो पैतालादेखि जाँघसम्मका भागहरूमा रहेका छन्।
• पृथ्वीस्थल, स्वर्गस्थल, शिवलोक र ब्रह्मलोक जस्ता ब्रह्माण्डीय स्थानहरू क्रमशः मूलाधार र ब्रह्मरन्ध्र जस्ता शारीरिक केन्द्रहरूमा स्थित छन् ।
• ब्रह्माण्डका सात द्वीप, सात समुद्र, पर्वत, नदी, २७ नक्षत्र, १२ राशि र ९ ग्रहहरू शरीरका विभिन्न अङ्ग र नाडीहरूमा घुमिरहेका छन् ।
दोस्रो, यो अध्यायले स्वर्ग, नरक, बन्धन र मुक्ति जस्ता आध्यात्मिक अवधारणाहरूलाई बाहिरी संसारबाट हटाएर हाम्रो आफ्नै जीवनको अनुभवसँग जोड्छ ।
स्वर्ग र नरक :
• "यत् सुखम् तत् स्वर्गम्" - जीवनमा सुखको अनुभव नै स्वर्ग हो।
• "यद् दुःखम् तन्नरकम्" - जीवनमा दुःखको अनुभव नै नरक हो।
बन्धन र मुक्ति :
• "यत् कर्म तद् बन्धनम्" - कामना (इच्छा) सहित गरिने कर्म नै बन्धन हो।
• "यन्निर्विकल्पम् तन्मुक्ति" - इच्छारहित, स्थिर र शान्त चित्तको अवस्था नै मुक्ति हो।
यसरी, शरीर र ब्रह्माण्डको एकता बुझेपछि, ग्रन्थले त्यो मूल शक्तिबारे चर्चा गर्छ जसले यो सम्पूर्ण अस्तित्वलाई आधार दिएको छ ।
चतुर्थ उपदेश : पिण्ड आधार (अस्तित्वको आधारशक्ति)
यो अध्यायले शरीर र ब्रह्माण्ड दुवैको अस्तित्वको मूल आधार के हो भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन्छ । गोरखनाथका अनुसार, त्यो परम आधार शक्ति हो—त्यो गतिशील, ब्रह्माण्डीय ऊर्जा जसले सम्पूर्ण सृष्टिलाई धारण गरेको छ । यो अध्यायले यही शक्तिको प्रकृति र यसको शुद्ध चेतना (शिव) सँगको अभिन्न सम्बन्धको गहिरो विश्लेषण गर्दछ ।
यस अध्यायका मुख्य अवधारणाहरू यसप्रकार छन्—
कुल र अकुलको सम्बन्धः सिद्ध–सिद्धान्त दर्शनले वास्तविकतालाई दुई मौलिक सिद्धान्तहरूको नृत्यको रूपमा हेर्छ : शक्ति (कुल) र शिव (अकुल) को नृत्य ।
शिव चेतना, स्थिरता र निष्क्रिय साक्षी हुन्, जबकि शक्ति ऊर्जा, गतिशीलता र सृष्टिको सक्रिय शक्ति हुन् । तर यहाँ शिव र शक्ति दुई अलग–अलग सत्य होइनन्, बरु एउटै सत्यका दुई अविभाज्य पक्ष हुन् । एउटा अर्को बिना अस्तित्वमा रहन सक्दैन । शक्तिबिना शिव निष्क्रिय छन्, र शिवबिना शक्तिको कुनै आधार छैन । यो अवधारणाले द्वैतवादी सोचलाई चुनौती दिन्छ । यसले ब्रह्माण्डमा पनि र हामीभित्र पनि अस्तित्व चेतना र ऊर्जाको एक गतिशील खेल हो भन्ने बोध गराउँछ । हाम्रो शरीरमा रहेको ऊर्जा (शक्ति) र त्यसलाई अनुभव गर्ने चेतना (शिव) एकअर्काबाट अलग छैनन्, तिनीहरू एकै हुन् । यही परम शक्ति प्रत्येक व्यक्तिभित्र सुसुप्त कुण्डलिनी शक्तिको रूपमा रहेको छ ।
साधारण अवस्थामा यो शक्ति मूलाधार चक्रमा सुतेको अवस्थामा रहन्छ जसलाई अप्रबुद्ध वा सुषुप्त भनिन्छ । योग साधनाद्वारा जब यो शक्ति जागृत हुन्छ, यसले ऊर्ध्वगमन (माथितिरको यात्रा) प्रारम्भ गर्दछ । यसलाई चाहिँ प्रबुद्ध वा जागृत कुण्डली भनिन्छ ।
कुण्डलिनी शक्तिका तीन स्तर :
- अध शक्ति : यो शक्ति मूलाधार चक्रमा स्थित छ र सृष्टिको कारक हो।
- मध्य शक्ति : यो शक्ति मणिपुर चक्र (नाभि) मा स्थित छ र ज्ञानसँग सम्बन्धित छ।
- ऊर्ध्व शक्ति : यो शक्ति सहस्रार चक्रमा स्थित छ र यसलाई आदिनाथ (शिव) को स्वरूप मानिन्छ।
यी तीनमध्ये मूलाधारको कुण्डलिनी जागरण सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ, किनकि जबसम्म आधारको यो शक्ति जागृत हुँदैन, तबसम्म शक्तिको ऊर्ध्वगमन सम्भव छैन। यसैकारण मूलाधारलाई 'मूल आधार' भनिएको हो। जब यो शक्ति जागृत हुन्छ, तब साधकको वास्तविक तीर्थयात्रा सुरु हुन्छ।
यस आधारभूत शक्तिको ज्ञानविना योगको अन्तिम लक्ष्य प्राप्त गर्न असम्भव छ । अब अर्को अध्यायमा यही शक्तिको जागरण गरी व्यक्ति र ब्रह्माण्डबीच कसरी सामञ्जस्य स्थापित गर्ने भन्ने विषयमा चर्चा गरिएको छ ।
पञ्चम उपदेश : पिण्ड र पदको समरसता (व्यक्ति र ब्रह्माण्डको सामञ्जस्य)
यो अध्याय योग साधनाको अन्तिम लक्ष्य र त्यसको उपलब्धिको वर्णन हो । यहाँ ‘समरसता’ को अर्थ हो व्यक्ति (व्यष्टि पिण्ड) र ब्रह्माण्ड (समष्टिपिण्ड) बीचको पूर्ण एकता, लय र सामञ्जस्यको अवस्था । यो त्यो स्थिति हो जहाँ साधकले आफू र ब्रह्माण्डबीच कुनै भिन्नता देख्दैन र अद्वैत चेतनामा स्थित हुन्छ । यो नै नाथ योगीको परम लक्ष्य हो, जहाँ जीवात्मा र परमात्मा एक हुन्छन् ।
समरसता को अवस्था प्राप्त गर्नका लागि दुईवटा तत्त्वहरूलाई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिएको छ :
१. गुरुको महिमा : ग्रन्थले स्पष्ट रूपमा घोषणा गर्छ कि यो परमपद गुरुको कृपा (गुरुकृपा) बिना प्राप्त गर्न असम्भव छ । यसमा भनिएको छ— “न गुरोरधिकं” अर्थात्, योगमार्गमा गुरुभन्दा ठुलो अरू कोही छैन । किनभने गुरुले शिष्यका आठ बन्धन (अष्टपाश) लाई नष्ट गरिदिनुहुन्छ । ती आठवटा पाश हुन् ः जन्म, बुढौली, व्याधि, मरण, काम, क्रोध, अभिमान र अविद्या ।
२. बाह्र वर्षे साधनाको फल : एक सिद्ध गुरुको निर्देशनमा १२ वर्षसम्म निरन्तर साधना गर्ने साधकले क्रमशः विभिन्न सिद्धिहरू प्राप्त गर्दछ ।
- पहिलो वर्ष : शरीर निरोगी हुन्छ।
- दोस्रो वर्ष : अन्य भाषाहरू बुझ्ने र बोल्न सक्ने शक्ति प्राप्त हुन्छ।
- तेस्रो वर्ष : देहसिद्धि र देहमा दिव्यता आउँछ।
- चौथो वर्ष : भोकप्यासमा विजय र टाढाको शब्द सुन्ने क्षमता प्राप्त हुन्छ।
- पाँचौं वर्ष : वाक्सिद्धि (बोलेको कुरा पूरा हुने) र परकाया प्रवेश (अरूको शरीरमा प्रवेश गर्ने) क्षमता प्राप्त हुन्छ।
- छैटौं वर्ष : शरीर पुष्ट हुन्छ र अस्त्र-शस्त्रले नोक्सान गर्न सक्दैन।
- सातौं वर्ष : आकाशमा उड्न सक्ने र दूरदृष्टिको क्षमता प्राप्त हुन्छ।
- आठौं वर्ष : अणिमा आदि अष्टसिद्धिहरू (अलौकिक शक्तिहरू) प्राप्त हुन्छन्।
- नवौं वर्ष : शरीर वज्र जस्तै बन्छ र इच्छानुसार भ्रमण गर्न सकिन्छ।
- दशौं वर्ष : वायुमाथि आधिपत्य प्राप्त हुन्छ।
- एघारौं वर्ष : साधक सर्वज्ञ र ऋद्धिसिद्धिको स्वामी बन्छ।
- बाह्रौं वर्ष : साधक शिव समान शक्तिशाली बन्छ र उसमा सृष्टिको रचना र संहार गर्ने क्षमतासमेत आउँछ।
आत्म-स्वरूप प्राप्तिका चार चरण
पिण्डसिद्धि वा देहसिद्धि प्राप्त भएपछि साधकले आफ्नो वास्तविक स्वरूपलाई चार चरणमा अनुभव गर्दछ:
• सहज : जीवात्मा र परमात्मा बीचको अभेदता (एकता) को ज्ञान।
• संयम : इन्द्रियसहित मनलाई आत्मामा स्थिर गराउनु।
• सोपाय : आफ्नो वास्तविक स्वरूपमा स्थित हुनु।
• अद्वैत : आत्माको अद्वैत (गैर-द्वैत) स्वरूप, अर्थात् परमपदको अनुभव।
यो समरसताको अवस्था प्राप्त गर्ने योगी नै आदर्श अवधूत बन्छ, जसको लक्षणबारे अन्तिम अध्यायमा वर्णन गरिएको छ ।
षष्ठ उपदेश : अवधूत योगीको लक्षण (आदर्श योगीको स्वरूप)
यो अन्तिम अध्याय सिद्ध योगी—अवधूत—को एक जीवन्त चित्र हो । ‘अवधूत’ को अर्थ हो जसले सबै सांसारिक विकार, द्वन्द्व र बन्धनहरूलाई ‘त्याग गरिसकेको’ (अवधूनोति) छ । ऊ योगी हो, तर साधारण योग साधकभन्दा माथि उठेको सिद्ध हो । उनीहरूको जीवनशैली बाहिरी रूपमा प्रतीकात्मक छ, जहाँ खप्पर, भस्म, धुनी आदि हरेक वस्तुले गहिरो आध्यात्मिक अर्थ बोकेको हुन्छ । र, उनीहरू दार्शनिक रूपमा समन्वयवादी हुन्छन्, जसले सबै मतमतान्तरको सारलाई आफूमा समाहित गरी परम सत्यको अनुभव गर्छन् ।
अवधूतका प्रतीक र पहिरनको गूढ अर्थ
यी प्रतीकहरूको बाहिरी रूपभन्दा गहिरो प्रतीकात्मक अर्थ हुन्छ, जसलाई नाथ परम्परामा यसरी बुझिन्छ:
• विभूति (खरानी) : यो जलेर नष्ट भएका सांसारिक कामना र वासनाहरूको प्रतीक हो। यसले वैराग्य र शुद्धतालाई जनाउँछ।
• कुण्डल (कानको मुद्रा) : यो चित्-प्रकाश (चेतनाको प्रकाश) र परमानन्दको प्रतीक हो, जसले योगीको भित्री ज्ञान र आनन्दको अवस्थालाई दर्शाउँछ।
• कौपिन (लँगौटी) : यो इन्द्रिय र मनमाथिको पूर्ण नियन्त्रण तथा स्थिर चित्तको प्रतीक हो।
• खप्पर (भिक्षा पात्र) : यो आकाशतत्त्वको प्रतीक हो, जसले योगीको असीमित र निराधार चेतनालाई जनाउँछ।
क्रियाजालं पशुं हत्वा पतित्वं पूर्णतां गतम् ।यस्तिष्ठेत् पशुभावेन स वै पाशुपतो भवेत् ।। (६।४२)
जसले कर्मका पाश (बन्धन) रूपी पशुलाई वशमा राखेर पूर्ण सर्वोच्चता प्राप्त गर्दछ र कर्मका पुण्य तथा पापबाट मुक्त रहन्छ, उसलाई पाशुपत भनिन्छ । यसरी अवधूतलाई पाशुपत पनि भनिएको छ ।
नाथ परम्परामा पञ्चमकार—मद्य (रक्सी), मांस (मासु), मत्स्य (माछा), मुद्रा, र मैथुन—लाई तान्त्रिकहरूले गर्ने भौतिक प्रयोगभन्दा भिन्न, पूर्णतया आन्तरिक र प्रतीकात्मक अर्थ दिइएको छ । अवधूत योगीहरूका लागि, मद्य भनेको मद (अहंकार) हो जसलाई त्याग्नुपर्छ । मति (इच्छा) नै मुद्रा हो, जसलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ । माया (भ्रम) नै माछा हो, जसलाई जित्नुपर्छ । मन नै मासु हो, जसलाई वशमा राख्नुपर्छ । मूर्च्छनम (अहंकारको विस्मृति वा अचेतन–सरहको समाधि अवस्था) नै मैथुन हो । योगीका दृष्टिमा प्राण र अपानको ऐक्यता नै मैथुनक्रिया हो । यसलाई नै समाधिको शक्तिमा लीन हुने शाक्त योगीको आचरण मानिन्छ ।
‘आदेश’
नाथ परम्परामा अभिवादनका लागि ‘आदेश’ शब्दको प्रयोग गरिन्छ, जसको गहिरो दार्शनिक अर्थ छ । यहाँ (६ः९६ मा) यसलाई
आत्मेति परमात्मेति जीवात्मेति विचारणे ।त्रयाणामैक्यसम्भूतिरादेश इति कीर्तितः।।
— आत्मा, परमात्मा र जीवात्मा—यी तीनैको एकताको अनुभूति नै ‘आदेश’ हो भनी परिभाषित गरेको छ ।
यस योग मार्गको अन्तिम लक्ष्य ‘सामरस्य’ को अवस्था प्राप्त गर्नु हो । तर सामरस्यको अर्थ सामान्यतया बुझिने एकताभन्दा निकै गहन छ । यो भिन्नताहरूलाई मेटाएर वा अस्वीकार गरेर प्राप्त हुने अवस्था होइन । बरु, यो एक यस्तो पूर्ण र सामञ्जस्यपूर्ण सन्तुलनको अवस्था हो जहाँ सबै भिन्नताहरू एक–अर्कामा मिलेर जान्छन् । यो अस्तित्वका सबै पक्षहरूको आपसी घुलनको एक सकारात्मक प्रक्रिया हो । यसअनुसार, साँचो एकताले व्यक्तित्वलाई नष्ट गर्दैन, बरु अस्तित्वका सबै पक्षहरूलाई एउटै अखण्ड र अविभाज्य पूर्णतामा एकीकृत गर्दछ । यो विविधतामा एकताको अन्तिम अनुभव हो ।
अन्ततः, यो स्पष्ट हुन्छ कि सबैभन्दा ठुलो र पवित्र तीर्थयात्रा बाहिरी संसारका भौगोलिक स्थानहरूमा होइन, बरु आफ्नै शरीरभित्र हुन्छ। कामाख्यादेखि पूर्णागिरीसम्मको यो यात्रा वास्तवमा मूलाधारमा स्थित शक्तिलाई जागृत गरी सहस्रारमा स्थित शिवसँग एकाकार गराउने एक आन्तरिक, आध्यात्मिक आरोहण हो, जहाँ साधकले स्वयंलाई नै ब्रह्माण्डको प्रतिरूपको रूपमा अनुभव गर्दछ।
महायोगी गोरखनाथ रचित 'सिद्ध-सिद्धान्त-पद्धति' ले यस आन्तरिक यात्राको लागि एक पूर्ण, वैज्ञानिक र दार्शनिक रूपरेखा प्रदान गर्दछ। यसले मानव शरीरलाई एक जीवित मन्दिर र सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको प्रतिरूपको रूपमा चिनाउँछ, जहाँ स्वर्ग, नरक, बन्धन र मुक्ति सबै यही जीवनका अनुभूतिहरू हुन्।
प्रत्येक व्यक्तिभित्र परम पद प्राप्तिको अपार सम्भावना लुकेको छ। सद्गुरुको कृपा र मार्गनिर्देशनमा 'सिद्ध-सिद्धान्त-पद्धति'ले देखाएको सिद्धहरूको मार्ग अनुसरण गरेर त्यस परम सम्भावनालाई जागृत गर्न सकिन्छ। यो यात्रा बाहिर होइन, भित्रतिरको यात्रा हो—स्वयंबाट स्वयंमा पुग्ने यात्रा।
_____________________
No comments:
Post a Comment