पन्ध्रौं अध्यायको आध्यात्मिक महत्त्व
श्रीमद्भगवद्गीताको पन्ध्रौं अध्याय, 'पुरुषोत्तम योग', गीता-गङ्गाको अत्यन्त निर्मल र सघन प्रवाह हो। यो अध्याय केवल केही श्लोकहरूमा सम्पूर्ण वेदान्त दर्शनको सार प्रस्तुत गर्ने एक अद्वितीय दार्शनिक मानचित्र हो। भगवान् श्रीकृष्णले यहाँ भौतिक संसार (संसार), बद्ध जीवात्मा (जीव) र परम पुरुष (पुरुषोत्तम) को वास्तविक स्वरूपलाई अत्यन्त सुन्दर र स्पष्ट रूपमा चित्रण गर्नुभएको छ। यस अध्यायको विशिष्टता यसको गहन आध्यात्मिक प्रतीकमा निहित छ, जहाँ भौतिक अस्तित्वको जटिलतालाई एउटा जरा माथि र हाँगा तल भएको अश्वत्थ वृक्षको रूपकद्वारा दर्शाइएको छ। यो रूपकले हामीलाई आफ्नो बन्धनको गहिराइ मात्र देखाउँदैन, अपितु वैराग्य र ज्ञानको शस्त्रले त्यसलाई काटेर मुक्तिको परमधामसम्म पुग्ने मार्ग पनि प्रशस्त गर्दछ। यसैले, यो अध्याय साधकका लागि एउटा पूर्ण मार्गदर्शक हो, जसले भ्रमको जड चिनाउँछ र परम सत्यको प्रकाशतर्फ डोऱ्याउँछ। आउनुहोस्, भगवान्ले चित्रण गर्नुभएको यही संसाररूपी अद्भुत वृक्षको रहस्यलाई बुझ्ने प्रयास गरौं।
१. संसाररूपी अश्वत्थ वृक्ष: भौतिक अस्तित्वको चित्रण (श्लोक १-२)
भौतिक जगत्को अमूर्त, जटिल र क्षणभङ्गुर प्रकृतिकालाई सामान्य बुद्धिले बुझ्न कठिन हुन्छ। यही गहन तत्त्वलाई सबैको हृदयमा स्थापित गर्नका लागि भगवान् श्रीकृष्णले यहाँ एउटा शक्तिशाली र जीवन्त रूपकको प्रयोग गर्नुभएको छ—उल्टो जरा भएको अश्वत्थ (पीपल) वृक्ष। यो कल्पना केवल साहित्यिक सौन्दर्यका लागि मात्र होइन, अपितु आध्यात्मिक सत्यलाई मूर्त रूप दिने एक अद्भुत युक्ति हो। जसरी एउटा विशाल वृक्षको हाँगा, पात र जराहरू आपसमा जेलिएका हुन्छन्, त्यसरी नै यो संसार पनि कर्म, गुण र वासनाहरूको जटिल सञ्जाल हो। यो रूपकले साधकलाई आफ्नो स्थितिको गम्भीरता बोध गराउँछ र यसबाट मुक्त हुने प्रेरणा दिन्छ।
यो संसाररूपी अश्वत्थ वृक्षका मुख्य अङ्गहरूलाई भगवान्ले यसरी वर्णन गर्नुभएको छ:
- ऊर्ध्वमूलम् (उल्टो जरा): यस वृक्षको जरा माथितिर अर्थात् परम ब्रह्ममा अवस्थित छ, जसले यो सङ्केत गर्दछ कि यो सम्पूर्ण सृष्टिको स्रोत र आधार त्यही अविनाशी परमेश्वर हुनुहुन्छ। संसार नश्वर भए तापनि यसको मूल अविनाशी छ।
- अधःशाखम् (तलतिर हाँगा): यसका हाँगाहरू तलतिर फैलिएका छन्, जसले ब्रह्मादेखि लिएर कीट-पतङ्गसम्मका विभिन्न जीव-योनिहरू र लोक-लोकान्तरहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछ।
- छन्दांसि यस्य पर्णानि (वेदका ऋचाहरू नै पात): वेदका कर्मकाण्डीय मन्त्रहरू नै यस वृक्षका पात हुन्। जसरी पातले वृक्षको सौन्दर्य बढाउँछ र उसलाई संरक्षण दिन्छ, त्यसरी नै कर्मकाण्डले संसारलाई आकर्षक र सुरक्षित देखाउँछ, जसले गर्दा जीव भौतिक पुरस्कारको लोभमा परेर यही वृक्षमा टाँसिरहन्छ।
- गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः (गुणहरूद्वारा सिञ्चित हाँगा र विषयहरू नै पालुवा): सत्त्व, रज र तम—यी तीन गुणरूपी जलले सिञ्चित भएर यसका हाँगाहरू (देवता, मनुष्य, पशु आदि योनिहरू) झन्-झन् मौलाउँछन्। पालुवाहरू कोमल र आकर्षक हुन्छन्; त्यसरी नै इन्द्रिय-विषयहरू प्रारम्भमा अत्यन्त मनमोहक देखिन्छन्, तर तिनै पालुवाहरू पछि गएर जीवलाई बाँध्ने कडा हाँगाहरूमा परिणत हुन्छन्।
- कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके (कर्मको बन्धन): यस वृक्षका सहायक जराहरू तल मनुष्यलोकमा फैलिएका छन्, जसले मनुष्यलाई कर्मको बन्धनमा बाँध्छन्। यी जराहरू वासना र आसक्ति हुन्, जसले नयाँ-नयाँ कर्म गराउँछन् र जन्म-मृत्युको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छन्।
यो रूपकको दार्शनिक तात्पर्य अत्यन्त गहिरो छ। यसले हामीलाई बोध गराउँछ कि हामीले देख्ने यो जगत् भ्रमपूर्ण, अस्थायी र जटिल छ, तर यसको स्रोत स्वयं परम सत्य हो। हामी आफ्नै कर्म, इच्छा र आसक्तिका जराहरूले यसमा जेलिएका छौं। यो वृक्षको वास्तविक स्वरूप, यसको आदि, अन्त्य र स्थितिलाई सामान्य दृष्टिले देख्न सकिँदैन। यसरी समस्याको भयावह चित्रण गरेपछि, भगवान्ले अब यस बन्धनरूपी वृक्षलाई जरैदेखि उखेल्ने अचुक उपाय बताउनुहुन्छ।
२. मुक्तिको मार्ग: वैराग्यरूपी शस्त्र र शरणागति (श्लोक ३-४)
संसाररूपी वृक्षको जटिलता र बन्धनको स्वरूपलाई बुझिसकेपछि, अब भगवान् श्रीकृष्ण समस्याको निदानबाट समाधानतर्फ अघि बढ्नुहुन्छ। उहाँले यस गहिरो जरा गाडेको वृक्षलाई काट्नका लागि आवश्यक अचुक साधन र त्यसपछिको गन्तव्य स्पष्ट पार्नुहुन्छ। यो आध्यात्मिक उपचारको प्रक्रिया दुई चरणमा विभाजित छ, जुन एकअर्काका पूरक हुन्।
- पहिलो चरण: असङ्गशस्त्रेण (अनासक्तिको शक्तिशाली हतियार) भगवानको पहिलो र प्रमुख निर्देशन छ— यस सुदृढ जरा भएको संसार-वृक्षलाई "अनासक्तिको शक्तिशाली हतियार (
असङ्गशस्त्रेण)" ले काटिदेऊ। यहाँ 'अनासक्ति' वा 'वैराग्य' लाई केवल एक भावनाको रूपमा नभई एक शक्तिशालीशस्त्रको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यसको तात्पर्य हो कि आसक्तिका जराहरू अत्यन्त बलिया छन् र तिनलाई काट्नका लागि साधारण प्रयास पर्याप्त हुँदैन। यसका लागि दृढ सङ्कल्प, विवेक र निरन्तर अभ्यासको बल चाहिन्छ। जसरी धारिलो बञ्चरोले मात्र बलियो रुख काट्न सकिन्छ, त्यसरी नै तीव्र वैराग्यले मात्र सांसारिक आसक्तिको बन्धनलाई छिन्न सकिन्छ। - दोस्रो चरण: पुरुषं प्रपद्ये (परम पुरुषको शरणमा जानु) अनासक्तिको हतियारले संसार-वृक्षलाई काटेपछि साधकको यात्रा समाप्त हुँदैन, बरु वास्तविक यात्रा सुरु हुन्छ।भगवान् भन्नुहुन्छ, त्यसपछि त्यो 'परम पद' को खोजी गर्नुपर्छ, जहाँ पुगेपछि कोही कहिल्यै फर्केर आउँदैन। त्यसका लागि त्यही 'आदि पुरुष (
आद्यं पुरुषं)' को शरणमा जानुपर्छ, जहाँबाट यो अनादि संसारको प्रवाह निस्किएको हो। अर्थात्, वैराग्यद्वारा संसारबाट विमुख भएपछि, त्यही परम स्रोत, परमात्माको शरणागत हुनुपर्छ।
वैराग्य र शरणागति एउटै सिक्काका दुई पाटा हुन्। वैराग्यरूपी शस्त्रले संसारको भ्रमपूर्ण बगैँचाबाट झारपात उखेल्ने काम गर्छ भने, शरणागतिले त्यही खाली भएको भूमिमा भक्तिको बीउ रोप्छ। झारपात नउखेली बीउ रोप्नु व्यर्थ छ, र झारपात उखेलेर भूमि बाँझै छोड्नु निरर्थक छ। एउटाले 'यो मेरो होइन' भन्ने बोध गराउँछ भने अर्कोले 'म उहाँको हुँ' भन्ने सम्बन्ध जोड्छ। यही नकारात्मक त्याग र सकारात्मक स्वीकारको सन्तुलनले नै आध्यात्मिक मार्गलाई पूर्ण बनाउँछ। यसरी मुक्तिको मार्ग तय गर्ने साधकमा कस्ता गुणहरू हुनुपर्छ, अब भगवान् त्यसको चर्चा गर्नुहुन्छ।
३. परमपदका अधिकारीका लक्षणहरू (श्लोक ५)
परमधामको यात्रा केवल बाहिरी कर्म वा साधनाले मात्र तय हुँदैन; यसका लागि आन्तरिक चरित्र र मानसिक शुद्धता अनिवार्य हुन्छ। भगवान् श्रीकृष्णले श्लोक ५ मा ती गुणहरूको वर्णन गर्नुभएको छ, जुन त्यो अविनाशी परमपद प्राप्त गर्नका लागि साधकमा हुनुपर्ने न्यूनतम योग्यता हो। यी गुणहरू नैतिक सुझाव मात्र नभएर आध्यात्मिक यात्राका लागि आवश्यक आधारशिला हुन्।
त्यो परमपदका लागि योग्य साधकका लक्षणहरू यसप्रकार छन्:
- निर्मानमोहा (मान र मोहबाट रहित): जो साधक मान-अपमान, प्रतिष्ठा र अहंकारबाट मुक्त छ, र जसले सांसारिक वस्तु तथा सम्बन्धहरूको क्षणभङ्गुरतालाई बुझेर मोहलाई त्यागिदिएको छ।
- जितसङ्गदोषा (आसक्तिको दोषलाई जितेका): जसले आसक्तिमा रहेको दोषलाई देखेर त्यसलाई पूर्ण रूपमा जितेको छ। वस्तु, व्यक्ति वा विचारप्रतिको आसक्ति नै बन्धनको मूल कारण हो।
- अध्यात्मनित्या (अध्यात्ममा नित्य स्थित): जो निरन्तर आत्म-चिन्तनमा लीन रहन्छ र जसको दृष्टि बाहिरी संसारबाट हटेर आफ्नो वास्तविक स्वरूप, आत्मामा केन्द्रित भएको छ।
- विनिवृत्तकामा (कामनाहरू पूर्णतया शान्त भएका): जसका सम्पूर्ण सांसारिक र भौतिक इच्छाहरू पूर्ण रूपमा समाप्त भइसकेका छन्। कामनाको अन्त्य नै मनको वास्तविक शान्ति हो।
- द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैः (सुख-दुःख नामक द्वन्द्वबाट मुक्त): जो सुख-दुःख, लाभ-हानि, मान-अपमान जस्ता सांसारिक द्वन्द्वहरूको प्रभावबाट माथि उठेको छ र समभावमा स्थित छ।
यी गुणहरू छुट्टाछुट्टै नैतिक उपदेश मात्र होइनन्, बरु यो एउटा आध्यात्मिक आरोहणको क्रम हो। मान र मोह (निर्मानमोहा) बाट मुक्त हुनु पहिलो खुड्किलो हो, जसले आसक्तिको दोष (जितसङ्गदोषा) लाई जित्ने शक्ति दिन्छ। आसक्ति जितेपछि मात्र आत्मामा नित्य स्थिति (अध्यात्मनित्या) सम्भव हुन्छ। जब आत्मामा स्थिति बन्छ, कामनाहरू स्वतः शान्त (विनिवृत्तकामा) हुन्छन् र अन्ततः साधक सुख-दुःख जस्ता द्वन्द्वहरू (द्वन्द्वैर्विमुक्ताः) बाट पूर्णतया मुक्त भई परमपदको साक्षात्कारका लागि तयार हुन्छ। यस्ता योग्य साधकले प्राप्त गर्ने गन्तव्यको स्वरूप कस्तो छ, अब त्यसको वर्णन गरिन्छ।
४. परम धामको स्वरूप: आत्म-प्रकाशको क्षेत्र (श्लोक ६)
अधिकारी साधकको वर्णनपछि भगवान् श्रीकृष्ण अब त्यो परम गन्तव्य, आफ्नो परमधामको अलौकिक स्वरूप प्रकट गर्नुहुन्छ। यो धाम कुनै भौतिक स्थान होइन, अपितु चेतनाको एक यस्तो पारमार्थिक अवस्था हो, जुन सम्पूर्ण भौतिक नियम र सीमाहरूभन्दा पर छ। यसको वर्णनमा जुन भाषा प्रयोग गरिएको छ, त्यसले यसको दिव्यता र अवाङ्मानसगोचर प्रकृतितर्फ सङ्केत गर्दछ।
भगवान् आफ्नो परमधामको स्वरूपलाई यसरी व्यक्त गर्नुहुन्छ:
"त्यो मेरो परम धामलाई न सूर्यले, न चन्द्रमाले, न अग्निले नै प्रकाशित गर्दछ। जहाँ पुगेपछि कोही पनि फर्केर आउँदैन।"
यस वर्णनको दार्शनिक महत्त्व अत्यन्त गहिरो छ। सूर्य, चन्द्रमा र अग्नि भौतिक जगत्का प्रकाशका सबैभन्दा शक्तिशाली स्रोत हुन्। भगवानले जब 'मेरो धामलाई यिनीहरूले प्रकाशित गर्न सक्दैनन्' भन्नुहुन्छ, तब उहाँले यो स्पष्ट पार्नुभएको छ कि त्यो धाम भौतिक प्रकाश वा ऊर्जामा निर्भर छैन। त्यो स्वयंप्रकाश छ, अर्थात् त्यो शुद्ध चेतनाको क्षेत्र हो, जो आफ्नै प्रकाशले प्रकाशित छ। त्यो अनुभूति, ज्ञान र इन्द्रियहरूको पहुँचभन्दा परको अवस्था हो।
त्यसैगरी, "यद्गत्वा न निवर्तन्ते" (जहाँ पुगेपछि कहिल्यै फर्केर आउँदैनन्) भन्ने वाक्यांशले यसको अन्तिम र परम मुक्तिको अवस्थालाई पुष्टि गर्दछ। यो सांसारिक चक्र, अर्थात् जन्म र मृत्युको प्रवाहबाट पूर्ण रूपमा बाहिर निस्कनु हो। स्वर्ग आदि अन्य लोकहरूमा पुण्य क्षीण भएपछि पुनः फर्कनुपर्छ, तर यो परमधाम नै त्यो शाश्वत स्थिति हो, जहाँ पुगेपछि जीव सदाका लागि मुक्त हुन्छ। अब, त्यो परमधाममा पुग्ने जीवात्माको वास्तविक स्वरूप के हो, भगवान् त्यसको रहस्य खोल्नुहुन्छ।
५. जीवात्माको स्वरूप र बन्धनको रहस्य (श्लोक ७-११)
अहिलेसम्म भगवान्ले संसाररूपी वृक्षको समस्या, त्यसलाई काट्ने उपाय र अन्तिम गन्तव्यको चर्चा गर्नुभयो। अब उहाँ यस अध्यायको केन्द्रबिन्दुमा आउनुहुन्छ र त्यो जीवात्माको वास्तविक पहिचान प्रकट गर्नुहुन्छ, जो यो संसार-वृक्षमा अल्झिएको छ। यस रहस्यलाई खोलेर भगवान्ले ब्रह्माण्डीय समस्यालाई साधकको व्यक्तिगत अनुभवसँग जोडिदिनुहुन्छ, जसले गर्दा मुक्तिको प्रेरणा अझ प्रगाढ बन्दछ।
भगवान्ले जीवात्माको बारेमा बताउनुभएका मुख्य शिक्षाहरू यसप्रकार छन्:
- जीवात्माको उत्पत्ति स्वयं परमात्माबाट भएको हो। भगवान् भन्नुहुन्छ:
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनःअर्थात्, "यस जीवलोकमा रहेको सनातन जीवात्मा मेरै अंश हो।" यो घोषणाले जीव र ईश्वरबीचको शाश्वत र अभिन्न सम्बन्धलाई स्थापित गर्दछ। - यसको बन्धनको कारण प्रकृतिमा रहेका इन्द्रिय र मन हुन्। परमात्माको अंश भए तापनि, यो जीवले प्रकृतिमा रहेका पाँच इन्द्रिय र छैटौं मनलाई आफूतर्फ आकर्षित गर्दछ र तिनैसँग तादात्म्य स्थापित गरी आफूलाई कर्ता र भोक्ता मान्न थाल्छ।
- भगवान्ले जीवको एक शरीरबाट अर्को शरीरमा हुने स्थानान्तरण (पुनर्जन्म) लाई अत्यन्त सुन्दर उपमाद्वारा सम्झाउनुभएको छ—
वायुर्गन्धानिवाशयात्अर्थात्, "जसरी हावाले फूलबाट गन्धलाई लिएर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जान्छ, त्यसरी नै यो जीवात्माले पनि एउटा शरीर छोड्दा मन र इन्द्रियहरूलाई आफूसँगै लिएर अर्को शरीरमा प्रवेश गर्दछ।"
यस सूक्ष्म तत्त्वलाई कसले देख्न सक्छ र कसले सक्दैन भन्ने कुरामा पनि भगवान्ले स्पष्ट भिन्नता देखाउनुभएको छ। विमूढाः (अज्ञानी र मोहग्रस्त व्यक्तिहरू) ले शरीर छोड्दै गरेको, नयाँ शरीरमा रहेको वा गुणहरूको भोग गर्दै गरेको आत्मालाई देख्न सक्दैनन्। तर ज्ञानचक्षुषः (ज्ञानरूपी नेत्र भएका) योगीहरूले भने आफ्नो अन्तःकरणमा स्थित यस आत्मालाई स्पष्ट रूपमा देख्दछन्। प्रयत्नशील योगीहरूले यसलाई देख्छन्, तर जसको मन शुद्ध छैन, त्यस्ता प्रयत्नशील अज्ञानीहरूले यसलाई देख्न सक्दैनन्।
यो ज्ञानले दुःखको परिभाषा नै बदलिदिन्छ। सांसारिक कठिनाइहरू अब दण्ड होइनन्, बरु परमात्माको अंशमाथि जेलिएका अस्थायी गाँठाहरू हुन् भन्ने बोध हुन्छ। यस बोधले साधकलाई दुःख सहेर बस्ने होइन, अपितु वैराग्यको शस्त्रले ती गाँठाहरूलाई काटेर आफ्नो दिव्य स्वरूपमा फर्कने अदम्य प्रेरणा र सामर्थ्य प्रदान गर्दछ। अब भगवान् अंश (जीवात्मा) बाट अंशी (परमात्मा) को सर्वव्यापी स्वरूपतर्फ अध्यायलाई लैजानुहुन्छ।
६. सर्वव्यापी पुरुषोत्तम: सृष्टिको आधार र सार (श्लोक १२-२०)
अध्यायको अन्त्यमा भगवान् श्रीकृष्ण सम्पूर्ण दर्शनलाई एउटै परम सत्यमा समाहित गर्दै आफ्नो वास्तविक र सर्वोच्च स्वरूप प्रकट गर्नुहुन्छ। उहाँ आफूलाई "पुरुषोत्तम" अर्थात् 'उत्तम पुरुष' को रूपमा चिनाउनुहुन्छ, जो नाशवान् भौतिक जगत् (क्षर) र अविनाशी जीवात्मा (अक्षर) दुवैभन्दा पर, श्रेष्ठ र विलक्षण हुनुहुन्छ। यो घोषणाले गीताको सम्पूर्ण शिक्षालाई एउटै सूत्रमा बाँध्दै सबै दार्शनिक अवधारणाहरूको समन्वय गर्दछ।
भगवान्ले यस परम सत्यलाई तीन तहमा विभाजन गरेर स्पष्ट पार्नुभएको छ:
- क्षर पुरुष : यस लोकमा रहेका सम्पूर्ण नाशवान् प्राणीहरू र समग्र भौतिक जगत् नै 'क्षर पुरुष' हो। यो त्यही संसाररूपी वृक्ष हो, जो परिवर्तनशील र अस्थायी छ।
- अक्षर पुरुष : अविनाशी जीवात्मा, जो यस संसार-वृक्षमा स्थित भएर पनि आफ्नो तात्विक स्वरूपमा अविनाशी छ, त्यसलाई 'अक्षर पुरुष' भनिन्छ। यो
कूटस्थअर्थात् निर्विकार रूपमा स्थित रहन्छ। - उत्तम पुरुष : यी दुईभन्दा पर र सर्वश्रेष्ठ जो हुनुहुन्छ, उहाँ नै
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यःहुनुहुन्छ, जसलाई 'परमात्मा' पनि भनिन्छ। उहाँ अव्यय ईश्वर हुनुहुन्छ, जसले तीनै लोकमा प्रवेश गरेर सबैको धारण-पोषण गर्नुहुन्छ। उहाँ क्षर र अक्षर दुवैभन्दा उत्तम हुनुभएकोले लोकमा र वेदहरूमा "पुरुषोत्तम" नामले प्रसिद्ध हुनुहुन्छ।
यस परम ज्ञानको फलश्रुति वर्णन गर्दै भगवान्ले अध्यायको समापन गर्नुभएको छ। उहाँ भन्नुहुन्छ, जो व्यक्ति मोहबाट रहित भएर मलाई नै त्यो 'पुरुषोत्तम' भनेर जान्दछ, ऊ सर्वज्ञ हो र उसले आफ्नो सम्पूर्ण भावले मेरो भजन गर्दछ (स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत)। यो ज्ञान सम्पूर्ण शास्त्रहरूमध्ये सबैभन्दा गोपनीय र रहस्यमय (गुह्यतमं शास्त्रम्) हो। हे भारत! यस परम रहस्यलाई बुझेर मनुष्य यथार्थ रूपमा बुद्धिमान् बन्दछ र उसको जीवनको परम कर्तव्य पूरा हुन्छ (कृतकृत्यश्च)।
यो ज्ञान बौद्धिक सूचना मात्र होइन, यो चेतनाको रूपान्तरण हो। पुरुषोत्तमलाई जान्नु भनेको सम्पूर्ण अस्तित्वको मुहानलाई चिन्नु हो, र आफ्नो सम्पूर्ण सत्ताले उहाँको प्रेममयी सेवामा समर्पित हुनु नै मानव जीवनको परम सार्थकता हो। संसाररूपी उल्टो वृक्षको जेलिएको हाँगामा अल्झिएको जीव जब यो गुह्यतम ज्ञानको प्रकाशमा आफ्नो शाश्वत जरा अर्थात् पुरुषोत्तमलाई चिन्दछ, तब उसको यात्रा वास्तवमै पूरा हुन्छ र ऊ कृतकृत्य बन्दछ। यही नै पुरुषोत्तम योगको अन्तिम र सबैभन्दा मधुर सन्देश हो।
No comments:
Post a Comment