✍ | विजयप्रसाद मिश्र
श्रीमद्भगवद्गीताको पन्ध्रौं अध्याय, जसलाई ‘पुरुषोत्तम योग’ भनिन्छ, ज्ञान, भक्ति र वैराग्यको एक अद्भुत संगम हो। यस अध्यायमा भगवान् श्रीकृष्णले संसारको बन्धनदेखि लिएर मोक्ष र परम सत्यको स्वरूपसम्मको यात्रालाई अत्यन्त क्रमबद्ध र वैज्ञानिक ढंगले प्रस्तुत गर्नुभएको छ।
१. संसारको स्वरूप र बन्धन (श्लोक १-२)
भगवान् श्रीकृष्णले सुरुमै हामीलाई यो संसारको यथार्थ बुझाउनुहुन्छ। उहाँ यस संसारलाई ‘अश्वत्थ’ (पिपलको रुख) सँग तुलना गर्नुहुन्छ। तर यो सामान्य रुख होइन, यो ‘उर्ध्वमूलम्’ हो—जसको जरा माथि (ब्रह्म/परमात्मा) तिर छ र हाँगाहरू तल (संसार) तिर फैलिएका छन्।
संगति: मानिस तबसम्म गन्तव्यमा पुग्न सक्दैन जबसम्म उसलाई आफू कहाँ फसेको छु भन्ने थाहा हुँदैन। त्यसैले, सुरुमा नै यो संसार एक जटिल वृक्ष हो र गुणहरू (सत्व, रज, तम) यसका पालुवा हुन् भनेर स्पष्ट पारिएको छ।
२. मुक्तिको उपाय: वैराग्यको खड्ग (श्लोक ३-४)
रुखको जटिलता देखेपछि मनमा प्रश्न उठ्छ— "यो कहिल्यै नटुंगिने जस्तो देखिने संसाररूपी रुखबाट बाहिर निस्कने कसरी?" भगवान् तुरुन्तै समाधान दिनुहुन्छ।
संगति: उहाँ भन्नुहुन्छ, यसको जरा अत्यन्त गहिरो छ, तर यसलाई ‘असङ्गशस्त्रेण’ (वैराग्य वा अनासक्तिको बलियो हतियार) ले काटेर मात्र पार पाउन सकिन्छ। जब जीवले दृढ संकल्पका साथ मोहको डोरी काट्छ, तब मात्र उसले त्यो परम पदको खोजी गर्न सक्छ जहाँबाट पुनः फर्किनु पर्दैन। यहाँ समस्या (रुख) र समाधान (वैराग्य) को सुन्दर मिलन छ।
३. यात्रीको योग्यता र गन्तव्य (श्लोक ५-६)
वैराग्यको हतियार त उठाइयो, तर जाने कहाँ? र त्यहाँ जान कस्तो योग्यता चाहिन्छ? भगवान् भन्नुहुन्छ— जसको मान र मोह नष्ट भएको छ, जो सुख-दुःखको द्वन्द्वबाट मुक्त छ, उसले त्यो ‘अव्यय पद’ प्राप्त गर्छ।
संगति: यहाँ गन्तव्यको महिमा गाइएको छ। त्यो परम धाम यस्तो छ जहाँ सूर्य, चन्द्रमा वा अग्नि कुनै पनि प्रकाशको आवश्यकता पर्दैन। त्यो स्वयं प्रकाशित छ। यो श्लोकले साधकलाई संसारको नश्वर प्रकाश (भौतिक सुख) छोडेर अलौकिक प्रकाश (परम शान्ति) तर्फ बढ्न प्रेरित गर्छ।
४. जीवात्माको सत्य र संघर्ष (श्लोक ७-११)
अब प्रश्न उठ्छ— "यदि हामी त्यो परमधामका अधिकारी हौं भने, हामी यहाँ किन दुःख पाइरहेका छौं?" भगवान् स्पष्ट पार्नुहुन्छ: "ममैवांशो जीवलोके..." अर्थात्, तिमी मेरै सनातन अंश हौ। तर, प्रकृतिमा स्थित भएर तिमीले मन र पाँच इन्द्रियहरूलाई आफूतर्फ तानेका छौ, त्यसैले तिमी संघर्ष गर्दैछौ।
संगति: जसरी हावाले फूलको सुगन्धलाई एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजान्छ, त्यसरी नै जीवात्माले संस्कारहरू बोकेर एउटा शरीर छोड्छ र अर्को लिन्छ। यहाँ भगवानले हाम्रो वास्तविक पहिचान (ईश्वरको अंश) र हाम्रो वर्तमान अवस्था (इन्द्रियहरूको दास) बीचको सम्बन्ध देखाउनुभएको छ। यो बुझ्नेले मात्र आत्मा देख्छ, अज्ञानीले देख्दैन।
५. सर्वत्र ईश्वरीय उपस्थिति (श्लोक १२-१५)
यदि कोही सोच्छ, "भगवान् त धेरै टाढा हुनुहुन्छ," भने त्यसलाई सच्याउँदै भगवान् भन्नुहुन्छ— "म टाढा छैन, म तिम्रो जीवनको आधार हुँ।"
संगति:
ब्रह्माण्डमा: सूर्य, चन्द्रमा र अग्निमा जुन तेज छ, त्यो म नै हुँ।
जीवनमा: म नै पृथ्वीमा प्रवेश गरेर अन्न फलाउँछु र सोमरस बनेर वनस्पतिलाई पुष्ट गर्छु।
शरीरमा: म नै 'वैश्वानर' (पाचक अग्नि) भएर तिम्रो खाना पचाउँछु।
हृदयमा: म सबैको हृदयमा छु, म बाट नै स्मृति, ज्ञान र विस्मृति हुन्छ।
निष्कर्ष: यहाँ भगवानले 'परम धाम' (श्लोक ६) देखि 'हाम्रो पेटको अग्नि' (श्लोक १४) सम्म आफ्नो उपस्थितिको तार जोड्नुभएको छ। उहाँ बाहिर पनि हुनुहुन्छ र भित्र पनि।
६. क्षर, अक्षर र पुरुषोत्तम (श्लोक १६-१८)
अध्यायको निचोड यहाँ आउँछ। अस्तित्वलाई तीन भागमा बाँडिएको छ:
- क्षर पुरुष: नाशवान् संसार (सबै प्राणी र पदार्थ)।
- अक्षर पुरुष: कहिल्यै नाश नहुने जीवात्मा (कुटस्थ)।
- पुरुषोत्तम: यी दुवैभन्दा उत्तम र माथि— स्वयं परमात्मा।
संगति: भगवान् श्रीकृष्ण घोषणा गर्नुहुन्छ— "म यो नाशवान् संसार (क्षर) भन्दा पर छु र अविनाशी जीवात्मा (अक्षर) भन्दा पनि उत्तम छु। त्यसैले वेद र लोकमा म ‘पुरुषोत्तम’ नामले प्रसिद्ध छु।" यो श्लोकले द्वैत र अद्वैतको विवादलाई चिर्दै परमात्माको सर्वोच्चता स्थापित गर्छ।
७. उपसंहार: कृतकृत्यता (श्लोक १९-२०)
अन्त्यमा, यो ज्ञानको फल बताइएको छ। जसले यसरी (माथिको क्रम अनुसार) भगवानलाई ‘पुरुषोत्तम’ भनेर जान्दछ, उही सर्वज्ञ हो।
संगति: भगवान् भन्नुहुन्छ, "हे निष्पाप अर्जुन! यो गुह्यतम (अत्यन्त गोप्य) शास्त्र मैले तिमीलाई बताएँ।" यो जानेपछि मानिस ‘कृतकृत्य’ हुन्छ—अर्थात् उसको जीवनको कर्तव्य पूरा हुन्छ र उसले पाउनुपर्ने सबै कुरा पाउँछ।
सारांश
यसरी पन्ध्रौं अध्याय एक पूर्ण यात्रा हो:
संसारको बन्धन बुझ्ने (रुख),
यसलाई काट्ने (वैराग्य),
आफ्नो असली घर चिन्नु (परमधाम),
आफ्नो पहिचान बुझ्ने (ईश्वरको अंश),
सबैतिर भगवान् देख्ने (सर्वव्यापकता), र
अन्ततः श्रीकृष्णलाई नै सर्वोच्च मानेर शरण पर्ने (पुरुषोत्तम योग)।
No comments:
Post a Comment