मन : बन्धनको कारण कि मुक्तिको द्वार?

हामीमध्ये धेरैले योगलाई शारीरिक स्वास्थ्य र लचिलोपना बढाउने व्यायामको रूपमा मात्र चिन्छौं। तर, यो यसको वास्तविक उद्देश्यको एउटा सानो अंश मात्र हो। योग शब्दको शाब्दिक अर्थ "जोड्नु" हो। यसको गहिरो उद्देश्य भनेको भगवानसँग हाम्रो टुटेको सम्बन्धलाई पुनः जोड्नु हो, जसले हामीलाई भौतिक संसारको सीमितताबाट मुक्त गर्दछ।

योग यात्रामा मन

योगको वास्तविक सार शरीरलाई मोड्नु मात्र होइन, बल्कि मनलाई साध्नु हो। हाम्रो सम्पूर्ण जीवनको अनुभवको केन्द्रविन्दु नै यो मन हो। प्राचीन ऋषि-मुनिहरूका अनुसार मन एक दुईधारे तरबार जस्तै हो—यसको प्रकृति दोहोरो छ। जबसम्म यो इन्द्रियहरूका विषय र भौतिक तृष्णामै अल्झिरहन्छ, तबसम्म यो हाम्रो सबैभन्दा कठोर शत्रु बन्छ। तर, जब यसलाई विवेक र अभ्यासले वशमा पारिन्छ, त्यही मन हाम्रो परम मित्र र मार्गदर्शक बन्न पुग्छ।

अनियन्त्रित मन र दासत्व

एउटा अनियन्त्रित मनले हामीलाई काम, क्रोध, लोभ र मोहको साङ्लोमा बाँधेर राख्छ। हामीलाई लाग्छ हामी स्वतन्त्र छौँ, तर वास्तवमा हामी आफ्नै आवेगका दास बनिरहेका हुन्छौँ। यही मानसिक अशान्ति नै आजको आधुनिक युगमा देखिने तनाव र असन्तुष्टिको मुख्य जड हो।

अनुशासित मन र आत्मिक विजय

जब हामी योग र ध्यानको माध्यमबाट मनमाथि विजय प्राप्त गर्छौँ, तब बाहिरी कोलाहलका बीच पनि भित्री शान्तिको अनुभव हुन्छ। जितिएको मनले नै हामीलाई परमात्माको आवाज सुन्न र सही मार्गमा हिँड्न मद्दत गर्छ। वास्तविक स्वतन्त्रता बाहिरी परिस्थितिलाई बदल्नुमा होइन, आफ्नो मनलाई बदल्नुमा छ।

"बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः।

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्॥" (श्रीमद्भगवद्गीता ६.६)

अर्थ: जसले आफ्नो मनलाई जितेको छ, उसको लागि मन नै सबैभन्दा हितैषी मित्र हो; तर जसको मन वशमा छैन, उसको लागि मन नै सबैभन्दा घातक शत्रु सरह हानिकारक हुन्छ।