गृहस्थ जीवनमा श्रीमद्भगवद्गीताको सार्थकता : कर्म, शान्ति र सफलताको मार्गदर्शन

 

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

"गृहस्थ जीवनको दौडधुपमा गीताको ज्ञान कसरी सान्दर्भिक छ?" प्रश्न अत्यन्तै गहिरो र महत्त्वपूर्ण छ। 

पारिवारिक जिम्मेवारी, व्यावसायिक प्रतिस्पर्धा, र सामाजिक कर्तव्यहरूको बीचमा सीमित समय लिएर बाँचिरहेको एक गृहस्थका लागि आध्यात्मिक लक्ष्यहरू टाढा र असम्भव देखिनु स्वाभाविक हो। धेरैलाई लाग्छ कि गीता सन्यासी र योगीहरूका लागि मात्र हो, जसले संसार त्यागिसकेका छन्। 

"गीताले जीवन त्याग्न होइन, जीवन जिउन सिकाउँछ।" यो नै गीताको मूल सन्देश हो। 

गीता ज्ञानको उद्गम कुनै शान्त आश्रम, गुफा वा मन्दिरमा भएको होइन, बरु कुरुक्षेत्रको युद्धभूमिमा भएको थियो—जहाँ चारैतिरबाट द्वन्द्व, कोलाहल र कर्तव्यको पुकार थियो। भगवान् श्रीकृष्णले यो उपदेश आफ्नो सबैभन्दा प्रिय शिष्य अर्जुनलाई दिनुभयो, जो एक राजकुमार, एक योद्धा, एक पति, र एक परिवारको सदस्य थिए—अर्थात्, एक पूर्ण गृहस्थ थिए। अर्जुन कर्तव्य र भावनाको द्वन्द्वमा फसेका थिए, ठीक त्यसरी नै जसरी आज हामी व्यावसायिक लक्ष्य र पारिवारिक समय, वा व्यक्तिगत इच्छा र सामाजिक जिम्मेवारीबीच फस्ने गर्छौं। यसैले गीताको उपदेश कर्म र कर्तव्यको बीचमा रहेका मानिसहरूका लागि हो, कर्मबाट भाग्नेहरूका लागि होइन।

वास्तवमा, गीताले तपाईंलाई आफ्नो घर, परिवार वा काम छोड्न भन्दैन; बरु त्यसैलाई आफ्नो साधनाको क्षेत्र बनाउने कला सिकाउँछ। गीताले कर्तव्य र कर्मलाई नै साधना बनाउने अचुक मार्ग देखाउँछ।

कर्मयोग: कर्तव्यलाई नै साधना बनाउने कला (अध्याय १-६)

यस खण्डमा हामी गीताको पहिलो र सबैभन्दा व्यावहारिक शिक्षा—कर्मयोग—माथि विमर्श गर्नेछौं। कर्मयोगको सरल अर्थ हो, "कुशलतापूर्वक र अनासक्त भावले आफ्नो कर्तव्य गर्नु।" यो आधुनिक गृहस्थको जीवनशैलीका लागि सबैभन्दा उपयुक्त आध्यात्मिक मार्ग हो, किनकि यसले कर्म छोड्न होइन, कर्मलाई नै बन्धनबाट मुक्तिको माध्यम बनाउन सिकाउँछ। कर्म गर्दा नै तनावमुक्त र शान्त कसरी रहने भन्ने कला कर्मयोग हो, र यही कुरा यस खण्डको केन्द्रविन्दु हुनेछ।

अर्जुनको विषाद र तपाईंको द्विविधा (अध्याय १-२)

कुरुक्षेत्रको मैदानमा जब अर्जुनले आफ्नै नातेदार, गुरु र मित्रहरूलाई विपक्षी सेनामा देखे, उनी कर्तव्य र मोहको द्वन्द्वले गलित भए। उनको मनमा प्रश्न उठ्यो—"यो राज्य र सुखको के अर्थ, यदि आफ्नैलाई मारेर पाउनुपर्छ भने?" यो विषाद आज हरेक गृहस्थको जीवनमा कुनै न कुनै रूपमा आउँछ। के अफिसको कामलाई बढी महत्त्व दिऊँ कि छोराछोरीको बाल्यकाललाई? आफ्नो सपना पूरा गरूँ कि परिवारको अपेक्षा? यी सबै अर्जुनकै द्विविधाका आधुनिक रूप हुन्।

यहीँनेर भगवान् श्रीकृष्ण "निष्काम कर्म" को अमृतवाणी सुनाउनुहुन्छ। यसको सरल अर्थ हो, आफ्नो ध्यान कर्ममा लगाउनु, फलमा होइन (कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन)। फलको आशाले नै हामीलाई तनाव, चिन्ता र दुःख दिन्छ। जब तपाईं आफ्नो काम केवल कर्तव्य सम्झेर पूर्ण लगन र इमानदारीले गर्नुहुन्छ, तब असफलताको डरले तपाईंलाई सताउँदैन र सफलताको अहंकारले तपाईंलाई छुँदैन। फलको आशा नगरी आफ्नो कर्तव्यमा समर्पित हुनु नै निष्काम कर्म हो, र यही नै 'स्वधर्म' अर्थात् आफ्नो स्वाभाविक कर्मलाई सम्मान गर्नुको पहिलो चरण हो, जसको चर्चा गीताले पछि गएर विस्तारमा गर्छ। यो नै गृहस्थका लागि तनाव व्यवस्थापनको सबैभन्दा ठूलो सूत्र हो।

कर्मको अनिवार्यता र कुशलता (अध्याय ३-४)

गीताले स्पष्ट पार्छ कि कर्म नगरी कोही पनि एक क्षण बस्न सक्दैन (न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्)। हाम्रो शरीर र प्रकृतिले हामीलाई निरन्तर कर्म गर्न बाध्य गराउँछ। त्यसैले, कर्म त्याग्ने कुरा गर्नु नै अव्यावहारिक हो। बुद्धिमानी कर्म त्याग्नुमा होइन, बरु कुशलतापूर्वक कर्म गर्नुमा छ।

यसै सन्दर्भमा गीताले भन्छ, "योगः कर्मसु कौशलम्" अर्थात् "कर्ममा कुशलता नै योग हो।" यसको व्यावहारिक अर्थ हो—आफ्नो कामलाई पूजाको रूपमा हेर्नु। जब तपाईं आफ्नो अफिसको काम, घरको सरसफाइ वा छोराछोरीको हेरचाहलाई ईश्वरको पूजा सम्झेर पूर्ण एकाग्रता र समर्पणले गर्नुहुन्छ, तब त्यो कर्म साधारण नरहेर एक साधना बन्छ। यस्तो दृष्टिकोणले तपाईंको कार्यक्षमतामा वृद्धि हुन्छ, कामको गुणस्तर सुध्रिन्छ र तपाईंलाई अभूतपूर्व मानसिक सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ।

मनको संयम र आन्तरिक शान्ति (अध्याय ५-६)

धेरै मानिसहरू सोच्छन् कि त्याग भनेको घर-परिवार र धन-सम्पत्ति छोडेर जङ्गल जानु हो। तर गीताले भन्छ, बाहिरी त्यागभन्दा आन्तरिक त्याग—अर्थात् आसक्तिको त्याग—बढी महत्त्वपूर्ण छ। एक गृहस्थ आफ्नो घरमा बसेर, सबै जिम्मेवारी पूरा गरेर पनि योगी हुन सक्छ, यदि उसको मन आसक्ति र अहंकारबाट मुक्त छ भने।

यसका लागि गीताले ध्यान र आत्म-संयमको मार्ग देखाउँछ। दिनको केही समय मात्र भए पनि शान्त बसेर आफ्नो श्वास र विचारलाई हेर्ने अभ्यासले मनलाई स्थिर बनाउँछ। यो मानसिक स्थिरताले तपाईंलाई दैनिक जीवनका साना-ठूला चुनौतीहरूको सामना गर्न, सही निर्णय लिन र सम्बन्धहरूमा सन्तुलन कायम राख्न अपार शक्ति प्रदान गर्छ।

यसरी कर्मलाई कुशलतापूर्वक गर्नु पहिलो पाइला हो। तर कर्मलाई बोझ बन्नबाट रोक्न र त्यसलाई आनन्दको स्रोत बनाउन, हाम्रो हरेक कर्मको पछाडि एक दिव्य दृष्टि हुनु आवश्यक छ।

ज्ञान र भक्ति: कर्मलाई अर्थपूर्ण बनाउने दृष्टि (अध्याय ७-१२)

कर्मयोगले हामीलाई "के गर्ने" र "कसरी गर्ने" भन्ने सिकाउँछ भने, ज्ञानयोग र भक्तियोगले "किन गर्ने" भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन्छ। यदि कर्मको पछाडि एक उच्च दृष्टि र उद्देश्य छैन भने, त्यो यान्त्रिक र निरस बन्न सक्छ। ज्ञान र भक्तिको संयोजनले हाम्रो दैनिक कर्मलाई अर्थपूर्ण र आनन्दमय बनाउँछ। यस खण्डमा हामी दैनिक कार्यहरूमा पनि एक उच्च उद्देश्य र ईश्वरीय सम्बन्धको अनुभव कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा केन्द्रित हुनेछौं।

सबैमा दिव्यताको दर्शन (अध्याय ७-१०)

गीताले एउटा क्रान्तिकारी दृष्टि प्रदान गर्छ—तपाईंले गर्ने हरेक काम, भेट्ने हरेक व्यक्ति, र प्रकृतिका हरेक कणमा एउटै परम ईश्वरीय शक्तिको प्रकाश छ (वासुदेवः सर्वमिति)। सूर्यको प्रकाश, जलको स्वाद, मानिसको पुरुषार्थ—सबै उही परमात्माको अभिव्यक्ति हो।

जब एक गृहस्थले यो ज्ञानलाई आफ्नो जीवनमा उतार्छ, उसको सम्पूर्ण दृष्टिकोण बदलिन्छ:

• सम्बन्धहरूमा मिठास: जब तपाईं आफ्नो परिवारका सदस्य, सहकर्मी वा छिमेकीमा त्यही ईश्वरको अंश देख्नुहुन्छ, तब रिस, घृणा र द्वेषको ठाउँमा प्रेम, सम्मान र करुणाले लिन्छ।
• काममा सम्मान: तपाईंको काम सानो होस् वा ठूलो, जब तपाईं त्यसलाई ईश्वरको सेवाको रूपमा लिनुहुन्छ, तब त्यसमा हीनताको भाव रहँदैन। एक सफाइकर्मीको काम पनि एक डाक्टरको काम जत्तिकै पवित्र बन्छ।
• जीवनमा कृतज्ञता: जीवनका हरेक साना-ठूला उपलब्धि र सुविधाका लागि मनमा कृतज्ञताको भाव जाग्छ, जसले जीवनलाई सकारात्मक र भरिपूर्ण बनाउँछ।

भक्तिको व्यावहारिक रूप (अध्याय ११-१२)

भक्ति भन्ने बित्तिकै मानिसहरू घण्टौं पूजापाठ, तीर्थयात्रा वा कर्मकाण्डलाई सम्झन्छन्। तर गीताले भक्तिको अत्यन्तै व्यावहारिक र फराकिलो परिभाषा दिन्छ। गीताका अनुसार, भक्ति भनेको केवल मन्दिर धाउनु मात्र होइन, बरु आफ्नो हरेक कर्तव्यलाई प्रेम र समर्पणका साथ ईश्वरलाई अर्पण गर्नु हो (यत्करोषि यदश्नासि... तत्कुरुष्व मदर्पणम्)।

यो दृष्टिकोणबाट हेर्दा, एक आमा जसले आफ्नो बच्चाको लागि प्रेमले खाना पकाउँछिन्, एक पिता जसले आफ्नो परिवारको सुखका लागि इमानदारीपूर्वक परिश्रम गर्छन्, वा एक कर्मचारी जसले आफ्नो संस्थाप्रति निष्ठावान भएर काम गर्छ—ती सबैभन्दा ठूला भक्त हुन्। जब तपाईं आफ्नो कर्मको फललाई ईश्वरको प्रसाद मानेर स्वीकार गर्नुहुन्छ, तब तपाईंको मानसिक बोझ कम हुन्छ र एक प्रकारको सुरक्षाको भावना विकसित हुन्छ। "मैले आफ्नो कर्म गरेँ, अब परिणाम ईश्वरको हातमा छ" भन्ने भावले जीवनलाई सहज र चिन्तामुक्त बनाउँछ। यसरी हेर्दा, 'कर्ममा कुशलता नै योग हो' भन्ने सूत्र स्वतः 'कर्म नै भक्ति हो' भन्ने भावमा परिणत हुन्छ। जब काम कुशलता र समर्पणले गरिन्छ, त्यो पूजाभन्दा कम हुँदैन।

यसरी कर्ममा ज्ञान र भक्तिको दिव्य दृष्टि जोडेपछि, हामी बाहिरी संसारमा सामञ्जस्य ल्याउन सक्षम हुन्छौं। अब, गीताले हामीलाई भित्री संसारको यात्रामा लैजान्छ, जहाँ हामीले आफ्नो स्वभावलाई बुझेर जीवनमा पूर्ण सन्तुलन प्राप्त गर्न सक्छौं।

आत्म-अन्वेषण: जीवनलाई सन्तुलित र सफल बनाउने सूत्र (अध्याय १३-१८)

श्रीमद्भगवद्गीता केवल एक धर्मग्रन्थ मात्र होइन, यो एक उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक ग्रन्थ पनि हो। यसले हाम्रो मन, बुद्धि, र स्वभावको गहिराइमा गएर विश्लेषण गर्छ। आफ्नो स्वभावलाई बुझेर र जीवनलाई सञ्चालन गर्ने गुणहरूलाई चिनेर कसरी एक गृहस्थले अझ सन्तुलित, सामञ्जस्यपूर्ण र सफल जीवन जिउन सक्छ भन्ने कुरा यो खण्डको सार हुनेछ।

प्रकृतिका तीन गुण (अध्याय १४, १७, १८)

गीताले सम्पूर्ण प्रकृति र मानव स्वभावलाई तीन गुणहरू—सत्त्व, रजस् र तमस्—द्वारा सञ्चालित भएको बताउँछ। यी कुनै नैतिक मापदण्ड होइनन्, बरु मनोवैज्ञानिक प्रवृत्तिका सूचक हुन्।

• सत्त्व (Sattva): यो सन्तुलन, शान्ति, ज्ञान, सुख र प्रकाशको गुण हो। सात्त्विक व्यक्ति शान्त, विचारशील र सन्तुष्ट हुन्छ।
• रजस् (Rajas): यो गति, आशक्ति, महत्वाकांक्षा, र अशान्तिको गुण हो। राजसिक व्यक्ति अत्यधिक क्रियाशील, प्रतिस्पर्धी, र फलप्रति आसक्त हुन्छ। आधुनिक कर्पोरेट जीवनशैली प्रायः रजोगुण प्रधान हुन्छ।
• तमस् (Tamas): यो जडता, आलस्य, अज्ञान, र निराशाको गुण हो। तामसिक व्यक्ति निष्क्रिय, भ्रमित, र गैर-जिम्मेवार हुन्छ।

एक गृहस्थले यी गुणहरूलाई बुझेर आफ्नो जीवनशैलीलाई सात्त्विक बनाउने प्रयास गर्न सक्छ। जस्तै, सात्त्विक आहार (ताजा, सुपाच्य भोजन), सात्त्विक संगत (ज्ञानी र सकारात्मक मानिसहरू), र सात्त्विक मनोरञ्जन (सद्-साहित्य, शान्त संगीत) अपनाएर रजस् (तनाव, hyperactivity) र तमस् (आलस्य, नकारात्मकता) लाई कम गर्न सकिन्छ। यसले जीवनमा स्थिरता र मानसिक स्पष्टता ल्याउँछ।

दैवी र आसुरी सम्पदा (अध्याय १६)

गीताले अध्याय १६ मा सफल र सुखी जीवनका लागि आवश्यक पर्ने दैवी गुणहरू र दुःख र पतनतर्फ लैजाने आसुरी गुणहरूको स्पष्ट सूची दिएको छ।

• दैवी गुणहरू: निर्भयता, शुद्धता, इमानदारी, करुणा, क्षमा, धैर्य, नम्रता।
• आसुरी गुणहरू: अहंकार, क्रोध, लोभ, दम्भ, घमण्ड, कठोरता।

एक गृहस्थका लागि यी गुणहरूको पहिचान अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। जब हामी आफ्नो व्यवहारमा दैवी गुणहरू (जस्तै, परिवारप्रति करुणा, सहकर्मीसँग इमानदारी) विकास गर्छौं, तब हाम्रो पारिवारिक र व्यावसायिक सम्बन्ध सुमधुर बन्छ। यी गुणहरू नै दिगो सफलता र आन्तरिक सन्तुष्टिको बलियो आधार हुन्।

स्वधर्मको पालना र समर्पण (अध्याय १८)

गीताको अन्तिम अध्यायहरूमा दिइएको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सन्देश हो—स्वधर्मको पालना। स्वधर्म भनेको आफ्नो वर्ण, आश्रम, र स्वभावअनुसार निर्धारित कर्तव्य हो। एक गृहस्थका लागि उसको स्वधर्म उसको पारिवारिक, सामाजिक, र व्यावसायिक जिम्मेवारीहरू नै हुन्। गीताले भन्छ, "अरूको धर्म राम्रोसँग अपनाउनुभन्दा आफ्नो धर्म अपूर्ण रूपमा भए पनि पालन गर्नु श्रेष्ठ छ।" यसको अर्थ हो, अरूको नक्कल गर्नुभन्दा आफ्नो स्वाभाविक कर्तव्यलाई नै पूर्ण निष्ठाले पूरा गर्दा परम सन्तुष्टि र सिद्धि प्राप्त हुन्छ।

र अन्त्यमा, गीताले सबैभन्दा सहज मार्ग देखाउँछ—सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज। यसको व्यावहारिक अर्थ हो, आफ्नो तर्फबाट शतप्रतिशत प्रयास गर्ने तर परिणामको चिन्ता र कर्तापनको अहंकारलाई ईश्वरमा समर्पण गरिदिने। यो एक यस्तो मानसिक अवस्था हो जहाँ व्यक्ति कर्म गर्दा पनि पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र र चिन्तामुक्त रहन्छ।

गीताको यो समग्र दर्शनले हामीलाई आत्म-सुधारको मार्ग देखाउँछ। आउनुहोस्, अब हामी यी अठारै अध्यायको सारलाई एक गृहस्थको आँखाबाट पुनः अवलोकन गरौं, ताकि यो ज्ञान तपाईंको दैनिक जीवनको हिस्सा बनोस्।

गृहस्थका लागि अध्याय-सार: एक संक्षिप्त तालिका

यहाँ गृहस्थको दृष्टिकोणबाट गीताका १८ अध्यायले दिने मुख्य व्यावहारिक सन्देशलाई संक्षेपमा प्रस्तुत गरिएको छ:

अध्याय	गृहस्थका लागि मुख्य सन्देश
अध्याय १	आफ्नो जीवनका द्वन्द्वहरूलाई चिन्नु र त्यसको सामना गर्न तयार हुनु।
अध्याय २	कर्तव्यमा अडिग रहनु र परिणामको चिन्ताबाट मुक्त भएर कर्म गर्नु।
अध्याय ३	आफ्नो कामलाई यज्ञ वा सेवा सम्झेर निस्वार्थ भावले गर्नु।
अध्याय ४	ज्ञानसहित कर्म गर्नु—बुझेर र जानेर आफ्नो जिम्मेवारी निभाउनु।
अध्याय ५	घरमै बसेर पनि आसक्तिको त्याग गरी सन्यासी जस्तै शान्त रहनु।
अध्याय ६	ध्यान र आत्म-संयमको अभ्यासद्वारा मनलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्नु।
अध्याय ७	आफ्नो वरपरका हरेक वस्तु र व्यक्तिमा ईश्वरीय शक्तिलाई देख्नु।
अध्याय ८	काम गर्दा पनि मनले ईश्वरको स्मरण गरिरहनु।
अध्याय ९	आफ्नो कर्मलाई नै ईश्वरप्रतिको भक्तिको रूपमा समर्पण गर्नु।
अध्याय १०	जीवनका सुन्दर र शक्तिशाली पक्षहरूमा ईश्वरको विभूति देख्नु।
अध्याय ११	ब्रह्माण्डको विराट शक्तिप्रति विनम्र र शरणागत हुनु।
अध्याय १२	सबैप्रति मैत्री, करुणा र समभाव राख्नु नै साँचो भक्ति हो।
अध्याय १३	शरीर र आत्मा फरक हो भन्ने बुझेर शारीरिक कष्टबाट अविचलित रहनु।
अध्याय १४	आफ्नो आहार, विचार र व्यवहारलाई सात्त्विक बनाउने प्रयास गर्नु।
अध्याय १५	सांसारिक सम्बन्धहरूमा अनासक्त रही आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नु।
अध्याय १६	आफूमा निर्भयता, करुणा, क्षमाजस्ता दैवी गुणहरू विकास गर्नु।
अध्याय १७	आफ्नो जीवनशैलीमा श्रद्धा र विवेकलाई स्थान दिनु।
अध्याय १८	आफ्नो स्वाभाविक कर्तव्य (स्वधर्म) लाई नै पूजा मानेर पूर्ण समर्पणले गर्नु।

निष्कर्ष: गीता तपाईंको हातमा रहेको जीवन-दीप

अन्तमा, हामी यो निष्कर्षमा पुग्न सक्छौं कि श्रीमद्भगवद्गीता कुनै रहस्यमय, टाढाको मोक्ष वा ब्रह्मज्ञानको लागि मात्र लेखिएको ग्रन्थ होइन। यो त तपाईं र मजस्ता सामान्य गृहस्थहरूको लागि, हाम्रो दैनिक जीवनलाई नै उत्सवमय, शान्त, अर्थपूर्ण र सफल बनाउने एक व्यावहारिक मार्गदर्शन हो, एक जीवन-दीप हो। यसले हामीलाई संसारबाट भाग्न होइन, संसारमा रहँदा नै कमलको फूल जस्तै—हिलोमा फुलेर पनि हिलोबाट अछुतो रहन—सिकाउँछ।

गीताको ज्ञानलाई जीवनमा उतार्न कुनै ठूलो क्रान्तिको आवश्यकता छैन। तपाईं सानो-सानो कदमबाट सुरु गर्न सक्नुहुन्छ। दिनमा केवल एक श्लोक पढ्ने वा त्यसको अर्थबारे केही क्षण मनन गर्ने बानी बसाल्नुहोस्। बिस्तारै, तपाईंले पाउनुहुनेछ कि गीताका सिद्धान्तहरू तपाईंको सोच र व्यवहारमा सहजै समाहित हुँदैछन्। याद राख्नुहोस्, गीता एक शास्त्र मात्र होइन, यो एक गुरु र एक मित्र पनि हो, जो तपाईंको जीवनको हरेक मोडमा सही मार्ग देखाउन सधैं तपाईंको साथमा छ।

ॐ तत् सत्।