संक्षिप्त परिचय
एकात्म मानव दर्शन, पण्डित दीनदयाल उपाध्यायले प्रतिपादित एक विशिष्ट भारतीय दर्शन हो, जसले मानव र समाजलाई एक समग्र दृष्टिकोणबाट बुझ्न र विश्लेषण गर्नमा जोड दिन्छ। यस दर्शनले भौतिकवाद र अध्यात्मवादबीचको सन्तुलनलाई महत्त्व दिन्छ र व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, र आध्यात्मिक पक्षहरूको एकीकृत विकासमा विश्वास राख्छ। पाश्चात्य दर्शनले व्यक्तिवादमा बढी जोड दिएको भए पनि, एकात्म मानव दर्शनले समाजको सामूहिकता र व्यक्ति, समाज, र राष्ट्रबीचको अटूट सम्बन्धलाई प्राथमिकता दिन्छ। यस लेखमा, हामी यस दर्शनको विभिन्न पक्षहरूलाई विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौं।
एकात्म मानव दर्शनको परिभाषा र तात्पर्य
"एकात्म" शब्दको अर्थ नै एकता हो, अर्थात् सम्पूर्णता। एकात्म मानव दर्शनले व्यक्तिलाई पृथक् रूपमा होइन, समाज, प्रकृति, र सम्पूर्ण सृष्टिसँग जोडेर हेर्छ। यसका अनुसार, व्यक्ति केवल आफ्नो लागि होइन, समाज, राष्ट्र, र सम्पूर्ण मानवताको एक हिस्सा हो। पण्डित उपाध्यायको दृष्टिकोणले व्यक्ति र समाजबीचको अविच्छिन्न सम्बन्धलाई महत्त्व दिन्छ, जसमा एकको विकासले अर्कोको उन्नतिमा सहयोग पुर्याउँछ।
विकेन्द्रित अर्थव्यवस्था र स्वदेशीको महत्त्व
एकात्म मानव दर्शनले आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायको सन्तुलनमा जोड दिन्छ। यसले विकेन्द्रित अर्थव्यवस्था, स्वदेशी र आत्मनिर्भरताको अवधारणालाई प्रोत्साहन गर्दछ। पण्डित दीनदयाल उपाध्यायको अनुसार, केन्द्रीयकृत अर्थव्यवस्था समाजको केही वर्गको मात्र फाइदाका लागि हुन्छ, जसले आर्थिक असमानता बढाउँछ। विकेन्द्रित अर्थव्यवस्था भने समाजको प्रत्येक व्यक्ति र वर्गलाई लाभ पुर्याउँछ। यसले ग्राम्य उद्योग, कुटीर उद्योग, र कृषिमा आधारित अर्थतन्त्रको विकासमा जोड दिन्छ, जसले ग्रामीण विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
स्वदेशी भनेको आन्तरिक स्रोत र साधनको अधिकतम उपयोग गर्दै विकास गर्नु हो। यसले राष्ट्रलाई आत्मनिर्भर र सशक्त बनाउन मद्दत गर्छ। स्वदेशी अवधारणाले विदेशी आयातमा निर्भर हुनुभन्दा आफ्नै देशभित्रको उत्पादन र श्रमशक्तिको सदुपयोगमा विश्वास गर्छ। आत्मनिर्भरता भनेको विदेशी सहयोगको आशामा नबसी, आफ्नै क्षमताको उपयोग गरेर सम्पूर्ण राष्ट्रको विकास गर्नु हो।
व्यक्ति, समाज, र राष्ट्रको एकता
एकात्म मानव दर्शनले व्यक्ति र समाजलाई एक अटूट सम्बन्धका रूपमा देख्छ। पाश्चात्य दर्शनमा व्यक्तिवादलाई बढी महत्त्व दिइन्छ, जहाँ समाजलाई व्यक्तिको अधिकारहरूको सीमित परिप्रेक्ष्यमा बुझिन्छ। तर, एकात्म मानव दर्शनमा व्यक्ति र समाजलाई दुईवटा पृथक् एकाइका रूपमा होइन, एकीकृत रूपमा हेरिन्छ। समाज व्यक्ति बिना अधूरो छ र व्यक्ति समाजबिना एक्लो हुन्छ।
यस दर्शनमा राष्ट्रलाई केवल भौगोलिक सीमा र राजनीतिक संरचनाको रूपमा मात्र होइन, एक सांस्कृतिक, सामाजिक, र आध्यात्मिक इकाइका रूपमा पनि हेरिन्छ। राष्ट्रको वास्तविक उन्नति केवल भौतिक विकासमा मात्र नभएर नैतिक, सांस्कृतिक, र आध्यात्मिक दृष्टिकोणमा पनि निर्भर रहन्छ। यस दृष्टिकोणले राष्ट्रको विकासमा नैतिकता, करुणा, र सामाजिक न्यायलाई महत्त्व दिन्छ।
चार पुरुषार्थ र जीवनको लक्ष्य
एकात्म मानव दर्शनले भारतीय परम्परामा रहेको धर्म, अर्थ, काम, र मोक्ष—चार पुरुषार्थहरूको सन्तुलित जीवनलाई महत्त्व दिन्छ। यी चार पुरुषार्थहरू मानव जीवनको लक्ष्य हुन्।
धर्म: धर्मको अर्थ केवल धार्मिक गतिविधिहरू होइन, बरु नैतिकता, न्याय, र कर्तव्यको पालना हो। धर्म नै जीवनको मार्गदर्शक शक्ति हो।
अर्थ: जीवनमा भौतिक आवश्यकताहरूको पूर्ति आवश्यक छ, तर यसलाई धर्मको सीमाभित्र रहेर मात्र प्राप्त गर्नुपर्छ। धनको आर्जन नै अन्तिम लक्ष्य होइन।
काम: भौतिक सुखहरूलाई पनि सही सन्तुलनमा राख्नुपर्छ। काम वा इच्छाहरूको पूर्ति केवल भौतिक आवश्यकताहरूको लागि हो, न कि लोभको लागि।
मोक्ष: मोक्ष अर्थात् आध्यात्मिक मुक्ति, अन्तिम लक्ष्य हो। जीवनमा धर्म, अर्थ, र कामलाई सन्तुलित गर्दै मोक्ष प्राप्तिको बाटोमा लाग्नुपर्छ।
आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायको सन्तुलन
एकात्म मानव दर्शनले आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायलाई एकसाथ अघि बढाउन जोड दिन्छ। यस दर्शनमा आर्थिक विकासले समाजका सबै वर्गलाई लाभ पुर्याउनुपर्छ। समाजमा गरिब, दलित, पिछडिएका वर्गको उत्थान बिना विकासको अर्थ अधूरो हुन्छ। पण्डित दीनदयाल उपाध्यायले अंत्योदय अर्थात् समाजको अन्तिम व्यक्ति सम्म विकासको लाभ पुर्याउने अवधारणालाई महत्त्व दिएका थिए। यसले गरिबी उन्मूलन, शिक्षा, स्वास्थ्य, र रोजगारका अवसरहरू समाजका सबै तहमा पुर्याउन जोड दिन्छ।
साथै, सर्वोदय अर्थात् सबैको कल्याणको सिद्धान्तले सम्पूर्ण समाजको समृद्धि र विकासको परिकल्पना गर्दछ। अन्त्योदय र सर्वोदय, दुवै सिद्धान्तले आर्थिक विकास र सामाजिक न्यायको सन्तुलनलाई सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
निष्कर्ष
एकात्म मानव दर्शन केवल एक आर्थिक, राजनीतिक वा सामाजिक विचारधारा मात्र नभई एक व्यापक दृष्टिकोण हो, जसले मानव जीवनका प्रत्येक पक्षलाई समेट्छ। यस दर्शनले व्यक्ति, समाज, र राष्ट्रलाई एकीकृत रूपमा बुझ्न र त्यसको विकासको बाटोमा अग्रसर हुन प्रेरित गर्दछ। यसले विकेन्द्रित अर्थव्यवस्था, स्वदेशी, र आत्मनिर्भरता जस्ता सिद्धान्तहरू मार्फत समृद्धि र न्यायलाई एकसाथ अघि बढाउन जोड दिन्छ। अन्त्यमा, यस दर्शनले व्यक्तिको नैतिक, भौतिक, बौद्धिक, र आध्यात्मिक विकासलाई समाज र राष्ट्रको समग्र उन्नतिसँग जोडेर हेर्ने एक अद्वितीय दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ।
_____
✍️ विजयप्रसाद मिश्र
