ईशावास्योपनिषद्: ज्ञान र वैराग्यको संगम

ईशावास्योपनिषद् शुक्लयजुर्वेदको ४०औं अध्याय हो र यसमा कुल १८ वटा मन्त्रहरू छन्। 

यी मन्त्रहरूले ज्ञान, कर्म र वैराग्यको सुन्दर समन्वय प्रस्तुत गर्दछन्।

यहाँ ईशावास्योपनिषद्का सबै १८ वटा मन्त्रहरू र तिनीहरूको सामान्य अर्थ प्रस्तुत गरिएको छ:

शान्ति पाठ: 

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते। 

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते॥ 

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥ 

अर्थ: त्यो (परमात्मा) पूर्ण छ, यो (जगत्) पनि पूर्ण छ। पूर्णबाट नै पूर्णको उत्पत्ति हुन्छ। पूर्णबाट पूर्णलाई निकालेपछि पनि पूर्ण नै बाँकी रहन्छ। ॐ शान्ति, शान्ति, शान्ति। (तीन प्रकारका ताप (आध्यात्मिक, आधिभौतिक, आधिदैविक) को शान्तिको कामना।)

मन्त्र १: 

ॐ ईशावास्यमिदँ सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत्। 

तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनम्॥ 

अर्थ: यो जगत्‌मा जे जति स्थावर (स्थिर) र जंगम (चल्ने) पदार्थहरू छन्, ती सबै ईश्वरद्वारा व्याप्त छन्। त्यसैले, त्यागको भावनाले उपभोग गर। कसैको धनमा लोभ नगर।

मन्त्र २: 

कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतँ समाः। 

एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे॥ 

अर्थ: यहाँ (यस संसारमा) कर्म गर्दै नै सय वर्षसम्म जिउने इच्छा गर्नुपर्छ। यस प्रकारले तिमीमा (कर्म गर्दा पनि) कर्मको लेप लाग्दैन। यसबाहेक अर्को कुनै उपाय छैन।

मन्त्र ३: 

असूर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसा वृताः। 

ताँस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः॥ 

अर्थ: आत्मालाई नजान्ने (अज्ञानी) मानिसहरू मरेर ती असुरसम्बन्धी लोकहरूमा जान्छन्, जुन घोर अज्ञानका अँध्यारोले ढाकिएका हुन्छन्।

मन्त्र ४: 

अनेजदेकं मनसो जवीयो नैनद्देवा आप्नुवन् पूर्वमर्षत्। 

तद्धावतोऽन्यानत्येति तिष्ठत्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति॥ 

अर्थ: त्यो आत्मा अविचल, एक, मनभन्दा पनि वेगवान् छ। इन्द्रियहरू (देवताहरू)ले त्यसलाई प्राप्त गर्न सक्दैनन्, किनकि त्यो पहिले नै सबैतिर पुगेको हुन्छ। त्यो स्थिर रहँदै पनि अरू सबै दौडनेहरूलाई उछिनिदिन्छ। त्यसमै (परमात्मामा) वायु (प्राण)ले सबै जीवहरूको चेष्टालाई धारण गर्दछ।

मन्त्र ५: 

तदेजति तन्नैजति तद्दूरे तद्वन्तिके। 

तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः॥ 

अर्थ: त्यो चल्दछ र चल्दैन पनि। त्यो टाढा पनि छ र नजिक पनि। त्यो यस सबैभित्र छ र यो सबैभन्दा बाहिर पनि छ।

मन्त्र ६: 

यस्तु सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति। 

सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते॥ 

अर्थ: जो सबै प्राणीहरूलाई आफ्नो आत्मामा नै देख्दछ र आफ्नो आत्मालाई सबै प्राणीहरूमा देख्दछ, त्यो त्यसपछि कसैसँग पनि घृणा गर्दैन।

मन्त्र ७: 

यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानतः। 

तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः॥ 

अर्थ: जब ज्ञानीका लागि सबै प्राणीहरू आत्मा नै बन्दछन् (आत्मास्वरूप देखिन्छन्), तब उसलाई के मोह हुन्छ र के शोक? किनकि उसले सबैमा एकत्व देख्दछ।

मन्त्र ८: 

स पर्यगाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविरँ शुद्धमपापविद्धम्। 

कविर्मनीषी परिभूः स्वयम्भूयाथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः॥ 

अर्थ: त्यो आत्मा सर्वव्यापी, तेजोमय, शरीररहित, घाउरहित, स्नायु (नसा) रहित, शुद्ध, पापले नछोइएको छ। त्यो सर्वज्ञ (कवि), मनको स्वामी (मनीषी), सबैभन्दा श्रेष्ठ (परिभू), र स्वयं उत्पन्न (स्वयम्भू) छ। उसले अनादि कालदेखि नै सबै जीवहरूको कर्मअनुसार उचित फल प्रदान गर्दछ।

मन्त्र ९: 

अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते। 

ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायां रताः॥ 

अर्थ: जो अविद्या (कर्म) को मात्र उपासना गर्छन्, तिनीहरू घोर अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्। र, जो विद्या (ज्ञान) मा मात्र रम्छन्, तिनीहरू त्योभन्दा पनि गहन अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्।

मन्त्र १०: 

अन्यदेवाहुर्विद्ययाऽन्यदाहुरविद्यया। 

इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे॥ 

अर्थ: तिनीहरूले विद्याको फल अर्कै बताउँछन् र अविद्याको फल अर्कै। यस्तो हामीले ज्ञानी पुरुषहरूबाट सुनेका छौँ, जसले हामीलाई यसको व्याख्या गरेका थिए।

मन्त्र ११: 

विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयँ सह। 

अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते॥ 

अर्थ: जसले विद्या (ज्ञान) र अविद्या (कर्म) दुवैलाई साथ-साथै जान्दछ, त्यो अविद्या (कर्म) द्वारा मृत्युलाई पार गरेर विद्या (ज्ञान) द्वारा अमरत्व प्राप्त गर्दछ।

मन्त्र १२: 

अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽसम्भूतिमुपासते।

ततो भूय इव ते तमो य उ सम्भूत्याँ रताः॥ 

अर्थ: जो असम्भूति (प्रकृति वा अव्यक्त) को मात्र उपासना गर्छन्, तिनीहरू घोर अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्। र, जो सम्भूति (हिरण्यगर्भ वा व्यक्त जगत्) मा मात्र रम्छन्, तिनीहरू त्योभन्दा पनि गहन अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्।

मन्त्र १३: 

अन्यदेवाहुः सम्भवादन्द्यदाहुरसम्भवात्। 

इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे॥ 

अर्थ: तिनीहरूले सम्भूति (व्यक्त) बाट अर्कै फल बताउँछन् र असम्भूति (अव्यक्त) बाट अर्कै। यस्तो हामीले ज्ञानी पुरुषहरूबाट सुनेका छौँ, जसले हामीलाई यसको व्याख्या गरेका थिए।

मन्त्र १४: 

सम्भूतिं च विनाशं च यस्तद्वेदोभयँ सह। 

विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्याऽमृतमश्नुते॥

अर्थ: जसले सम्भूति (व्यक्त) र विनाश (अव्यक्त) दुवैलाई साथ-साथै जान्दछ, त्यो विनाश (नाशवान् शरीर) द्वारा मृत्युलाई पार गरेर सम्भूति (ब्रह्मको उपासना) द्वारा अमरत्व प्राप्त गर्दछ।

मन्त्र १५: 

हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्।

 तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये॥ 

अर्थ: सत्यको मुख सुनौलो आवरणले ढाकिएको छ। हे सूर्यदेव (पूषन्), त्यो आवरण हटाइदिनुहोस्, ताकि सत्यको दर्शन गर्ने धर्मनिष्ठ व्यक्तिले त्यसलाई देख्न सकोस्।

मन्त्र १६: 

पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन् समूह तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि। 

योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि॥ 

अर्थ: हे पालनकर्ता, हे एकान्तदर्शी, हे नियामक, हे सूर्य, हे प्रजापतिको पुत्र, आफ्ना किरणहरूलाई समेट र आफ्नो तेजलाई एकत्रित गर। म तिम्रो सबैभन्दा कल्याणकारी रूप देख्छु। जो त्यहाँ छ, त्यो पुरुष (परमात्मा) म नै हुँ।

मन्त्र १७: 

वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्तँ शरीरम्। 

ॐ क्रतो स्मर कृतँ स्मर क्रतो स्मर कृतँ स्मर॥ 

अर्थ: यो शरीर भस्मान्त होस् (मृत्युपछि खरानी होस्) र प्राण (वायु) अमर वायुमा मिलोस्। हे मन, मेरा पूर्वकर्महरूलाई स्मरण गर। हे मन, मेरा पूर्वकर्महरूलाई स्मरण गर।

मन्त्र १८: 

अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्।

युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम॥ 

अर्थ: हे अग्निदेव, हामीलाई कल्याणकारी मार्गबाट धन (ज्ञान वा मोक्ष) तर्फ लैजानुहोस्। हे देव, तपाईं हाम्रा सबै कर्महरूलाई जान्नुहुन्छ। हामीबाट हुने कुटिल पापलाई हटाउनुहोस्। हामी तपाईंलाई बारम्बार नमस्कार गर्छौँ।

यी मन्त्रहरूले मानव जीवन, ब्रह्माण्ड, आत्मा र परमात्माको सम्बन्धका बारेमा गहिरो दार्शनिक विचार प्रस्तुत गर्छन्।

ईशावास्योपनिषद्: ज्ञान र वैराग्यको संगम

ईशावास्योपनिषद्, शुक्लयजुर्वेदको चालीसौं अध्यायको रूपमा रहेको, दश प्रमुख उपनिषद्हरूमध्ये एक महत्त्वपूर्ण र सानो तर गहन ग्रन्थ हो। यसको नाम 'ईशावास्यम्' शब्दबाट आएको हो, जसको अर्थ हो "ईश्वरद्वारा व्याप्त"। यो उपनिषद् समग्र ब्रह्माण्डमा व्याप्त परम चेतना (ईश्वर) को अवधारणालाई अत्यन्त सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गर्दछ।

मुख्य शिक्षा:

ईशावास्योपनिषद्को मुख्य शिक्षा कर्म र ज्ञानको समन्वय हो। यसले संसारलाई त्यागेर वनमा गएर मात्र मोक्ष प्राप्त हुन्छ भन्ने परम्परागत धारणालाई चुनौती दिँदै, गृहस्थ जीवनमा रहेर पनि कसरी आध्यात्मिक उन्नति गर्न सकिन्छ भन्ने मार्गदर्शन दिन्छ। यसको प्रसिद्ध मन्त्र "ईशावास्यमिदँ सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत्। तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनम्।।" ले सम्पूर्ण संसार ईश्वरले ढाकेको छ, त्यसैले त्यागको भावनाले उपभोग गर र अरूको धनमा लोभ नगर भनी सिकाउँछ।

यो उपनिषद्ले विद्या (ज्ञान) र अविद्या (कर्म) दुवैको महत्त्व स्वीकार गर्दछ। यसले बताउँछ कि केवल कर्ममा लिप्त हुनु वा केवल ज्ञानमा मात्र ध्यान दिनु अपूर्ण छ। पूर्णताका लागि कर्म र ज्ञान दुवैलाई सँगसँगै लैजानु आवश्यक छ। यसले कर्म गर्दैै पनि कसरी अनासक्त रहन सकिन्छ र जीवनका सबै क्रियाकलापहरूलाई कसरी आध्यात्मिक अभ्यासमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा प्रकाश पार्छ।

दार्शनिक महत्त्व:

ईशावास्योपनिषद्ले एकत्वको सिद्धान्तलाई जोड दिन्छ। यसले व्यक्ति, ब्रह्माण्ड र परम सत्ता (ब्रह्म) बीचको अभेद सम्बन्धलाई स्पष्ट पार्छ। यसले आत्मा र परमात्माको एकताको बोध गराउँदै, दुःख र मोहबाट मुक्तिको मार्ग देखाउँछ। यस उपनिषद्ले मृत्यु र अमरत्वका बारेमा पनि चर्चा गरेको छ, जसले मानिसलाई नश्वर शरीरको मोहबाट माथि उठेर आत्मिक शान्तिको खोजी गर्न प्रेरित गर्छ।

संक्षेपमा, ईशावास्योपनिषद् एक यस्तो आध्यात्मिक ग्रन्थ हो जसले जीवनलाई समग्रतामा हेर्ने दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। यसले त्याग, अनासक्ति, समता र ईश्वरमा विश्वासका साथ जीवन जिउन सिकाउँदै, परम शान्ति र मोक्ष प्राप्तिको मार्ग प्रशस्त गर्दछ। यसको प्रत्येक मन्त्रमा गहिरो दार्शनिक अर्थ लुकेको छ, जसलाई मनन गर्दा जीवनको वास्तविक उद्देश्य बुझ्न सकिन्छ।

__________
चित्र AI द्वारा निर्मित हो

आदर्श वैदिक शिक्षा | श्रीसूर्यबाट प्रेरणा

प्राता रत्नं प्रातरित्वा दधाति तं चिकित्वान्प्रतिगृह्या नि धत्ते ।

तेन प्रजां वर्धयमान आयू रायस्पोषेण सचते सुवीरः ।।

(ऋग्वेद १।१२५।१)

भावार्थ : प्रातःकालीन सूर्यदेवले मनुष्यलाई स्वस्थ एवं पोषक तत्त्व दिन्छन् । ज्ञानी मानिस यस तथ्यबाट परिचित हुन्छन् । त्यसैले उनीहरू आलस्यलाई पन्छाउँदै सूर्योदय हुनुभन्दा पहिल्यै उठेर सूर्यको पोषक रश्मि मिसिएको प्राणतत्त्वरूपी रत्न लाभ गरी आफ्नो जीवनमा स्थापित गर्दछन् । बिहानै उठ्ने त्यस्ता प्रबुद्ध एवं क्रियाशील मानिसले उषाबाट प्राप्त आरोग्यलाई शरीरमा र प्रकाशलाई मस्तिष्कमा धारण गर्दछन् । यस्ता पोषक पदार्थ धारण गरेका मानिसले दीर्घायु त प्राप्त गर्छन् नै सँगै आफ्ना सन्ततिको श्रीवृद्धि पनि गर्दछन् । साथै स्वस्थ भएर धन–समृद्धि आर्जन गर्छन् ।

ऋग्वेदको यो उद्घोषले हामीलाई ब्रह्ममुहूर्तमा उठेर आफ्ना नित्यकर्ममा प्रवृत्त हुन निर्देश गरेको छ । हाम्रा वैज्ञानिक ऋषिहरू हाम्रा पथप्रदर्शक हुन् । उन्नत एवं समृद्ध जीवनका लागि हाम्रो दिनचर्या, ऋतुचर्या र जीवनचर्या कस्तो हुनुपर्छ भन्ने कुरा हाम्रा सद्ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरेर हाम्रा पूर्वजले हामीलाई बाटो देखाएका छन् । यस मन्त्रद्वारा आलस्य त्याग्दै सूर्योदयभन्दा पहिल्यै ब्राह्ममुहूर्तमा उठ्नका लागि हाम्रा ऋषिमुनिहरुले निर्देश गरेका हुन् । ब्राह्ममुहूर्तको वायु हाम्रो स्वास्थ्यका लागि अमृतसमान हुन्छ । आयुर्वेदशास्त्रका अनुसार ब्राह्ममुहूर्तमा उठ्ने व्यक्तिलाई सौन्दर्य, लक्ष्मी, बुद्धि, स्वास्थ्य, दीर्घायु आदि प्राप्त हुन्छ । आधुतिक विज्ञानले पनि सूर्योदयका किरणसँगै जीवनशक्ति बढाउने अक्सिजनको शक्ति बढ्दै जाने तथ्य उजागर गरेको छ । 

उदीर्ध्वं  जीवो असुर्न आगादप प्रागात्तम आ ज्योतिरेति ।

आरैक्पन्थां यातवे सूर्यायागन्म यत्र प्रतिरन्त आयुः ।।

(ऋग्वेद १।११३।१६)

भावार्थ : हे मनुष्य ! उठ । आलस्य त्यागेर उन्नतिको मार्गमा बढ । प्रभात बेलामा प्राणरूपी जीवनी शक्तिको सघन सञ्चार प्राप्त गर । मोहरूपी अन्धकार हटाऊ । देवी उषाले सूर्यदेवको आगमनका लागि मार्ग बनाएकी छिन् । ज्योतिर्मय सूर्यदेव अघि बढ्दैहुनुहुन्छ । हामी पनि आयु अर्थात् आरोग्यवर्धक जीवनी शक्तिलाई प्राप्त गरौँ ।

ऋग्वेदका ऋषिको यो उद्घोषले हामीलाई प्रेरित गरेको छ— अज्ञान र मोहरूपी अन्धकार समाप्त हुँदैछ, अतः नवजीवनको प्रकाशमा माथि उठ्ने यत्न गरौँ । हाम्रा चारैतिर ज्ञानरूपी सूर्यले आफ्नो दिव्य प्रकाश फैलाइरहेका छन् । अब यस शुभ बेलामा हामी पनि आफ्नो प्रगतिको मार्ग बनाउनमा लागौं । धर्मको प्रकाश फैलाऔँ । हामी धर्मानुष्ठान गर्दै धर्ममार्गमा हिँडेर कल्याणकारी कार्यमा लागौँ । यसरी हामीले जीवनमा कीर्ति आर्जन गर्नेछौँ । यसरी जीवन यशस्वी हुनेछ ।

प्रस्तुतिः विजयप्रसाद मिश्र