भक्तिका एघार भूमिका

 

प्रथमं महतां सेवा तद्दयापात्रता ततः । 

श्रद्धाऽथ तेषां धर्मेषु ततो हरिगुणश्रुतिः ॥ 

ततो रत्यंकुरोत्पत्तिः स्वरूपाधिगतिस्ततः । 

प्रेमवृद्धिः परानन्दे तस्याथ स्फुरणं ततः ॥ 

भगवद्धर्मनिष्ठातः स्वस्मिस्तद्‌गुणशालिता । 

प्रेम्णोऽथ परमा काष्ठेत्युदिता भक्तिभूमिकाः ॥

महात्मा श्रीमधुसूदन सरस्वतीज्यूले आफ्ना भक्तिरसायन ग्रन्थमा भक्तिका एघार भूमिकाहरूलाई उल्लेख  गर्नुभएको छ। 

यी भूमिकाहरू भक्तिको क्रमिक उन्नति र आध्यात्मिक यात्रामा एक साधकले अनुभव गर्ने अवस्थाहरूलाई दर्शाउँछन्। यो मार्गमा प्रत्येक भूमिका एक विशेष स्थिति र भावनात्मक अवस्था हो, जसले साधकलाई ईश्वरप्रेम र परमानन्दको चरमसीमासम्म पुर्‍याउँछ। यी भूमिकाहरू निम्नानुसार छन्:

१. महतां सेवा (महापुरुषहरूको सेवा)

भक्तिको पहिलो भूमिका महापुरुषहरूको सेवा गर्नु हो। यसले साधकलाई शुद्ध वातावरण र सही मार्गदर्शन प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ। महापुरुषहरूको संगतले मन, वाणी, र कर्म शुद्ध हुन थाल्छ।

२. तद्दयापात्रता (महापुरुषहरूको दयाका पात्र हुनु)

सेवाबाट साधक महापुरुषहरूको कृपा वा दयाको पात्र बन्छ। यो भूमिका साधकलाई उच्च आध्यात्मिक स्थितिमा प्रवेश गराउने महत्त्वपूर्ण चरण हो, जहाँ उसले महापुरुषहरूको स्नेह र सहानुभूति प्राप्त गर्दछ।

३. धर्मेषु श्रद्धा (महापुरुषहरूको धर्मप्रति श्रद्धा)

महापुरुषहरूको कृपा प्राप्त भएपछि साधकको मनमा तिनका धर्म, आचरण, र सिद्धान्तप्रति गहिरो श्रद्धा जाग्छ। यो चरणमा साधकको हृदय धर्मका उच्च आदर्शहरूप्रति समर्पित हुन थाल्छ।

४. हरिगुणश्रुति (भगवानका गुणहरूको श्रवण)

धर्मप्रति श्रद्धा भएपछि साधक भगवानका दिव्य गुणहरूको श्रवणमा रुचि राख्न थाल्छ। यो श्रवणले साधकको अन्तर्मनमा प्रभुको प्रेमका बीज रोप्दछ।

५. रत्यंकुरोत्पत्ति (प्रेमको अङ्कुरण)

भगवानका गुणहरूको श्रवण गर्नाले साधकको मनमा प्रेमको अङ्कुरण हुन्छ। यहाँबाट ईश्वरप्रेमको प्रारम्भिक भाव उत्पन्न हुन्छ, जसले साधकलाई भगवानप्रति आकर्षित गर्न थाल्दछ।

६. स्वरूपाधिगति (प्रेमद्वारा आत्मस्वरूप प्राप्ति)

प्रेमको अङ्कुरण भएपछि साधक आफ्नो आत्मस्वरूपलाई बुझ्न थाल्दछ। यहाँ प्रेमद्वारा साधकको आत्मा भगवानको शरणमा समर्पित हुँदै जान्छ।

७. प्रेमवृद्धि परानन्दे (परमानन्दमा प्रेमको वृद्धि)

आत्मस्वरूप प्राप्त गरेपछि साधकको प्रेममा वृद्धिको अवस्था आउँछ, जसले उसलाई परमानन्द प्राप्त गराउँछ। यो अवस्थामा भक्तले आनन्दको दिव्य अनुभव गर्न थाल्दछ।

८. परानन्द स्फुरण (परमानन्दको स्फुरण)

प्रेमको वृद्धिले साधकको हृदयमा निरन्तर परमानन्दको स्फुरण हुन थाल्दछ। यो अवस्था भगवानप्रति पूर्ण समर्पणको अनुभव गराउँछ।

९. भागवद्धर्मनिष्ठा (भागवत धर्ममा निष्ठा)

परमानन्दको स्फुरणपछि साधक भगवानका गुण र धर्ममा गहिरो निष्ठा राख्दछ। यहाँ साधकले आफ्नो जीवनलाई भागवत धर्मका आदर्शहरूमा अनुरूप बनाउन थाल्दछ।

१०. स्वस्मि तद्गुणशालिता (आफूमा भगवानका गुणहरूको प्राकट्य)

भागवद्धर्ममा निष्ठापछि साधकको हृदयमा भगवानका गुणहरूको प्राकट्य हुन थाल्दछ। साधक स्वयं भगवानजस्तै गुणवान बन्न थाल्दछ, र उसको जीवनमा करुणा, शान्ति, प्रेम, र समर्पणका भाव प्रकट हुन्छन्।

११. प्रेम्णः परमा काष्ठा (प्रेमको पराकाष्ठा)

अन्तिम भूमिका प्रेमको पराकाष्ठा हो। यो अवस्था साधकको सर्वोच्च उद्देश्य हो, जहाँ प्रेम भगवानप्रति पूर्णतया विसर्जित हुन्छ र भक्त भगवानमा विलीन हुन्छ। यहाँ साधक र भगवानको बीचमा कुनै भिन्नता रहँदैन, यो परमैकता र पूर्णताको अवस्था हो।

निष्कर्ष

यी एघार भूमिकाहरू भक्ति मार्गको गहिरो र व्यापक व्याख्या हुन्। महात्मा श्रीमधुसूदन सरस्वतीज्यूले नारदजीका सिद्धान्तहरूको पालन गर्दै भक्तिका यी अवस्थाहरूलाई स्पष्टीकरण गर्नु भएको छ, जसले साधकलाई आध्यात्मिक पूर्णता तर्फ प्रोत्साहित गर्दछ। भक्तिका यी भूमिकाहरूले ईश्वरप्रेमलाई क्रमशः विकसित गराउँछन् र अन्ततः साधकलाई परमानन्दमा प्रवेश गराउँछन्।