योगदर्शनको अध्ययनमा आउने शब्दावली र तिनको अर्थ
- अद्वैत: द्वैतताको अभाव; एकता वा एकत्वको सिद्धान्त, विशेष गरी आत्मा र परमात्माको सन्दर्भमा।
- अनादि: जसको कुनै आदि (शुरुवात) छैन, शाश्वत।
- अनन्त: जसको कुनै अन्त छैन, असीमित, शाश्वत।
- अनुमान: प्रत्यक्ष अनुभव वा अवलोकनमा आधारित ज्ञान वा निष्कर्ष।
- अपपरिग्रह: अनावश्यक वस्तुहरूको संग्रहको अभाव; योगमा एक 'यम' को रूपमा, जुन इच्छा र संग्रहबाट विरक्तिलाई जनाउँछ।
- अभिनिवेश: पूर्व-निवास वा भौतिक शरीर प्रति आसक्ति; मरणभय।
- अभ्यास: लगातार प्रयास वा अभ्यास; चित्तवृत्तिको निरोधका लागि आवश्यक निरन्तर प्रयास।
- अविद्या: वास्तविक ज्ञानको अभाव; नश्वर, अपवित्र, दु:ख र अनात्ममा नित्य, पवित्र, सुख र आत्मभावको प्रतीति।
- अविनाशी: विनाश नहुने, अमर।
- अविराग: वैराग्यको अभाव, विषयहरूमा आसक्ति।
- अस्मिता: द्रष्टा (पुरुष) र दर्शन शक्ति (बुद्धि, मन, इन्द्रियहरू) को एकरूपता; चेतन र जडको मिश्रण।
- आगम: विश्वसनीय स्रोत वा गुरुको वचन, श्रवणद्वारा प्राप्त ज्ञान।
- आत्मारामण: आत्म-रमणीय, आत्मामा रमणीय।
- आसन: स्थिरता र सुखपूर्वक बस्ने अवस्था; मनको स्थिरता। (पतञ्जलिका अनुसार)
- ईश्वर: क्लेश, कर्म, विपाक र आशयबाट पूर्णतया निर्लिप्त रहने विशेष पुरुष।
- ईश्वर-प्रणिधान: ईश्वरप्रति पूर्ण समर्पण।
- उदान वायु: कण्ठदेखि शिरसम्म रहने प्राणवायु, जुन जीवलाई पाप-पुण्य अनुसार राम्रो-नराम्रो योनिमा फाल्छ।
- उद्वेग: मनमा उत्पन्न हुने अशान्ति, हलचल।
- औषधि: यहाँ, सांसारिक बन्धनबाट मुक्ति दिलाउने आध्यात्मिक उपायहरूलाई जनाउँछ, जस्तै ईश्वर-भक्ति।
- कर्म: यहाँ, ईश्वर-उन्मुखी साधना, चिन्तन, योगको निश्चित विधि।
- कैवल्य: परमपद, अमृतपद, जहाँ मृत्युको समावेश हुँदैन; शाश्वत सुख, शान्ति र जीवन।
- क्लेश: अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष र अभिनिवेश; जीवको दु:खका कारणहरू।
- क्रियायोग: तप, स्वाध्याय र ईश्वर-प्रणिधानबाट योगको प्रारम्भिक क्रिया।
- ध्रुव: ध्रुव तारा, यहाँ चित्तको अचल स्थिरताको प्रतीक।
- ध्यान: जहाँ चित्तलाई लगाइएको छ, त्यसमै वृत्तिको एकतार प्रवाह; ध्याता र ध्येयको द्वैतता।
- धारणा: कुनै एक स्थानमा चित्तलाई बाँध्नु; लक्ष्यलाई धारण गर्नु।
- निद्रा: वृत्तिको सुप्त अवस्था; अभावको ज्ञानको अवलम्बन गर्ने वृत्ति।
- निर्बीज समाधि: जहाँ सबै संस्कारको बीजनै समाप्त हुन्छ, कैवल्यको उच्चतम अवस्था।
- निर्विचार समाधि: विचाररहित समाधि, जहाँ आध्यात्मिक विभूतिहरू प्रकट हुन्छन्।
- पञ्च महाभूत: आकाश, पृथ्वी, अग्नि, जल र वायु।
- पतञ्जलि: योगदर्शनका प्रणेता महर्षि।
- पर-वैराग्य: पुरुष (परमात्मा) को ज्ञानबाट प्रकृति (तीन गुण) मा तृष्णाको पूर्ण अभाव।
- परमपद: उच्चतम अवस्था, कैवल्य।
- प्रातिभ: परमात्माको निर्देशनबाट सञ्चालित ज्ञान, बिना प्रयास सबै कुराको जानकारी हुने अवस्था।
- प्राणायाम: श्वास-प्रश्वासको गतिलाई रोक्नु; चित्तवृत्तिलाई विषयहरूबाट हटाउनु।
- प्रमाद: साधनाको अनुष्ठानको अवहेलना, व्यर्थको वार्तामा समय नष्ट गर्नु।
- प्रमाण: प्रत्यक्ष, अनुमान र आगम; वृत्तिहरूलाई सञ्चालित गर्ने माध्यम।
- प्रत्यक्ष: आँखा वा अन्य ज्ञानेन्द्रियहरूद्वारा गरिने सीधा अनुभव।
- प्रत्यक्चेतनाधिगम: अन्तर्यामी आत्माको ज्ञान।
- प्रत्याहार: इन्द्रियहरूलाई तिनीहरूका विषयहरूसँगको सम्बन्धबाट रहित गराएर चित्तको स्वरूपको अनुकरण गराउनु।
- प्रव्यक्त: प्रकट, स्पष्ट।
- प्रज्ञा: ईश्वरीय सन्देशहरू, निर्देशनहरूलाई ग्रहण गर्ने बुद्धि।
- भ्रान्तिदर्शन: योगका साधनाहरू र त्यसको फललाई मिथ्या मान्नु।
- भवप्रत्यय: जन्म ग्रहण गर्नु नै पूर्णताको माध्यम हुनु (जस्तै शुकदेव, श्रीकृष्ण)।
- भूतजय: स्थूल, स्वरूप, सूक्ष्म, अन्वय र अर्थवत्व – यी पाँच प्रकारका अवस्थाहरूमा संयम गरेर सबै भूतहरूमाथि विजय प्राप्त गर्नु।
- माया: ईश्वरको शक्ति जसले जीवलाई संसारमा भटकाउँछ; विद्या र अविद्या दुई रूपमा प्रकट हुन्छ।
- मीमांसक: वैदिक कर्मकाण्ड र धर्मको व्याख्या गर्ने दर्शनका अनुयायी।
- मिथ्याज्ञान: जुन वस्तुको स्वरूपमा प्रतिष्ठित छैन; अस्तित्वहीन वस्तुहरूमा आसक्ति।
- मोह: अज्ञानता, दुःखको मूल कारण।
- यम: अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य र अपरिग्रह – योगका पाँच नैतिक प्रतिबन्ध।
- योग: ‘युज’ धातुबाट व्युत्पन्न, समाधि, जोड, र संयमन अर्थ लाग्छ; चित्तवृत्तिको निरोध।
- योगेश्वर: योगका स्वामी, श्रीकृष्ण जस्ता महायोगी।
- राग: सुखको प्रतीतिको पछि लाग्ने मनको स्वभाव; अनुकूल पदार्थहरूमा आसक्ति।
- ऋतम्भरा प्रज्ञा: सत्यले युक्त बुद्धि; परमात्मालाई धारण गर्ने क्षमता भएको बुद्धि।
- लय योग: योगको एक प्रणाली जसले चित्तको लयमा जोड दिन्छ।
- विकल्प: शब्दजनित ज्ञानको साथ-साथ हुने, जसको विषय-वस्तु वास्तवमा हुँदैन तर त्यसको विकल्प पुष्ट हुन्छ।
- विपाक: कर्मको परिणाम।
- विपर्यय: मिथ्याज्ञान, जुन वस्तुको स्वरूपमा प्रतिष्ठित छैन।
- विभूति: परमात्माबाट प्राप्त हुने ऐश्वर्य वा अलौकिक क्षमताहरू।
- विवेकख्याति: निश्चल र निर्दोष विवेक ज्ञान, दुःखको अन्त्यको उपाय।
- विराग: संसारका विषयवस्तुहरूबाट विरक्ति।
- वीर्य: मनको दृढता, शौर्य; साधनाका विघ्नहरूलाई हटाउँदै लक्ष्यमा अडिग रहने क्षमता।
- वैराग्य: लोक र परलोकका देखिएका-सुनिएका विषयहरूमा तृष्णारहित चित्तको वशीकरण नामक अवस्था।
- व्यधि: शारीरिक रोग वा इन्द्रियमा रोग उत्पन्न हुनु, जसले चित्तलाई चिन्तनबाट विचलित गर्छ।
- श्वास: यहाँ, आत्म-उत्कर्षका लागि ग्रहण गरिने विद्या (सजातीय प्रवृत्ति)।
- श्वास-प्रश्वास: श्वास (ग्रहण) र प्रश्वास (त्याग) को गति, जुन चित्तको स्थिरतासँग सम्बन्धित छ।
- श्रद्धा: ईश्वरप्रति विश्वास र समर्पण।
- शौच: मनको शुद्धि, अन्त:करणको पवित्रता।
- श्रीमद्भगवद्गीता: श्रीकृष्ण र अर्जुन बीचको संवाद, योगशास्त्रको रूपमा वर्णित।
- संस्कार: प्राणीले आफ्ना इन्द्रियहरूद्वारा गरिने कर्म र बुद्धिद्वारा गरिने चिन्तनको सञ्चित रूप।
- संशय: योग साधनाको फल वा आफ्नो शक्तिमा शंका हुनु।
- समान वायु: शरीरमा हृदयदेखि नाभिसम्म रहने प्राणवायु, जसले चित्तलाई समान प्रवाहित गराउँछ।
- समाधि: चित्तको निरोधको अन्तिम अवस्था; सम र आदि तत्त्व ईश्वरसँग समत्व प्राप्त गर्ने अवस्था।
- सम्प्रज्ञात समाधि: वितर्क, विचार, आनन्द र अस्मिता सहितको समाधि; जहाँ साधकलाई आफ्नो र आफ्नो स्थितिको भान रहन्छ।
- संयम: धारणा, ध्यान र समाधि यी तीनको अभ्यास एकै लक्ष्यमा स्थिर हुनु।
- सन्तोष: सर्वोत्कृष्ट सुखको प्राप्ति; कामनाहरूको नाश।
- स्मृति: विगतमा गरिएका कार्यहरूको पुन: प्रकट हुनु; संस्कारहरू प्रकट हुने धरातल।
- स्वाध्याय: आफ्नो मनको अध्ययन गर्नु; आत्म-विश्लेषण।
- हत योग: शरीर-सञ्चालन, स्वास्थ्य र रोग-मुक्तिका लागि आसन, प्राणायाम आदिमा जोड दिने योग प्रणाली।
- हेय: त्याग गर्न योग्य; दुःख।
- द्रष्टा: आत्मा, चेतन स्वरूप।
- दृश्य: प्रकाश, क्रिया र स्थितिको स्वभाव भएको; भूत र इन्द्रियहरू जसको प्रकट स्वरूप हो; पुरुषका लागि भोग र मोक्षको सम्पादन गर्नु नै जसको प्रयोजन हो।
No comments:
Post a Comment