१.० परिचय: एक युगपुरुषको उदय
स्वामी विवेकानन्द केवल एक सन्यासी मात्र हुनुहुन्थेन, उहाँ एक यस्तो युगपुरुष हुनुहुन्थ्यो जसको आगमनले इतिहासको धारालाई नै नयाँ मोड दियो। उहाँ त्यो आध्यात्मिक वास्तुकार हुनुहुन्थ्यो जसले पूर्वको सनातन दर्शनको जगमा आधुनिक विश्वको लागि चेतनाको मन्दिर खडा गर्नुभयो। उहाँ त्यो देशभक्त-सन्त हुनुहुन्थ्यो जसले भारतको सुप्त आत्मालाई जागृत गराउनुभयो र वेदान्तको शाश्वत ज्ञानलाई विश्वसामु एक जीवन्त शक्तिको रूपमा प्रस्तुत गर्नुभयो। नरेन्द्रनाथ नामक एक जिज्ञासु र शंकालु युवाबाट आरम्भ भएको उहाँको जीवनयात्रा, विश्वव्यापी आध्यात्मिक प्रकाशस्तम्भको रूपमा चरमोत्कर्षमा पुग्यो। यो महाकाव्यीय यात्रा केवल एक व्यक्तिको मात्र होइन, बरु भारतको आत्माको पुनर्जागरण र विश्वमा त्यसको अमर सन्देशको प्रसारको गाथा हो।
२.० नरेन्द्रनाथदेखि विवेकानन्दसम्म: एक अन्वेषकको निर्माण
स्वामी विवेकानन्दको प्रारम्भिक जीवन, नरेन्द्रनाथ दत्तको रूपमा, एक गहन आन्तरिक द्वन्द्वको गाथा थियो। उहाँभित्र पश्चिमी दर्शनमा शिक्षित एक प्रतिभाशाली र तर्कसंगत विद्यार्थी र अस्तित्वका गूढ प्रश्नहरूसँग जुधिरहेको एक जन्मजात आध्यात्मिक अन्वेषकबीच निरन्तर संघर्ष चलिरहेको थियो। सायद उहाँको जीवनको सबैभन्दा मार्मिक द्वन्द्व यही थियो—जोन स्टुअर्ट मिलको अनुभवजन्य शंकावाद र अपरोक्षानुभूति (सत्यको प्रत्यक्ष बोध) को लागि भारतीय आत्माको जन्मजात तिर्खा बीचको द्वन्द्व। यही संघर्षले उहाँलाई सत्यको खोजीमा एक अविस्मरणीय यात्रामा डोऱ्यायो।
२.१ बाल्यकाल र शिक्षा
नरेन्द्रनाथको शिक्षाको जग गहिरो नैतिक मूल्यमान्यतामा आधारित थियो। उनले विद्यालयमा सिकेको पहिलो श्लोक थियो, "ती व्यक्ति नै विद्वान् हुन् जसले सबै महिलालाई आफ्नी आमा समान देख्छन्।" उहाँको बौद्धिक क्षमता असाधारण थियो; भनिन्छ, उहाँले एकै रातमा ज्यामितिका चारवटा पुस्तकहरूमा निपुणता हासिल गर्नुभएको थियो। तर उहाँको ज्ञान केवल पुस्तकहरूमा मात्र सीमित थिएन; उहाँको आत्मा त्योभन्दा गहिरो सत्यको खोजीमा थियो।
२.२ आध्यात्मिक छटपटी र सत्यको खोजी
युवावस्थामा प्रवेश गरेसँगै नरेन्द्रनाथ एक तीव्र आध्यात्मिक छटपटीबाट गुज्रिनुभयो। ब्रह्म समाजको संगतले उहाँको दृष्टिकोणलाई तिखारेको थियो, तर उहाँको आत्मा सन्तुष्ट थिएन। उहाँले तत्कालीन धार्मिक नेताहरूलाई एउटै ज्वलन्त प्रश्न सोध्दै हिँड्नुभयो: "के तपाईंले ईश्वरलाई देख्नुभएको छ?" कसैले पनि उहाँलाई सन्तोषजनक जवाफ दिन सकेन। उहाँको आत्मा प्रत्यक्ष अनुभवको लागि तड्पिरहेको थियो, केवल सिद्धान्त वा विश्वासको लागि होइन।
२.३ दुई आदर्शको द्वन्द्व
हरेक रात, जब नरेन्द्रनाथ सुत्न जानुहुन्थ्यो, उहाँको अगाडि दुई विरोधी जीवन-आदर्शहरू प्रस्तुत हुन्थे। एउटा सपनाले उहाँलाई अपार सांसारिक शक्ति, धन र प्रतिष्ठाको शिखरमा देखाउँथ्यो। अर्को सपनामा, उहाँले आफूलाई सबै कुरा त्यागेको, लंगौटी लगाएर, पूर्ण रूपमा ईश्वरमा समर्पित एक सन्यासीको रूपमा देख्नुहुन्थ्यो। उहाँले महसुस गर्नुभयो कि उहाँमा दुवै मार्गमा सफल हुने शक्ति थियो, तर अन्ततः, त्यागको आदर्शले उहाँको हृदयलाई जित्यो। उहाँले निष्कर्ष निकाल्नुभयो, "यही मार्गबाट मात्र मानिसले वास्तविक आनन्द प्राप्त गर्न सक्छ।"
यही सत्यको अथक खोजीले उहाँलाई अन्ततः आफ्नो गुरु, श्री रामकृष्णको चरणमा पुऱ्यायो।
३.० गुरुको चरणमा: श्री रामकृष्णसँगको रुपान्तरणकारी सम्बन्ध
भारतीय परम्परामा गुरु-शिष्य सम्बन्धको स्थान गहन छ, तर इतिहासमा श्री रामकृष्ण र विवेकानन्दको सम्बन्धजस्तो रुपान्तरणकारी सम्बन्ध विरलै देख्न पाइन्छ। यो केवल ज्ञानको आदानप्रदान मात्र थिएन, बरु एउटा आध्यात्मिक प्रवाह अर्कोमा समाहित भएको घटना थियो, जहाँ गुरुको जीवनभरको अनुभूति त्यो पात्रमा खन्याइयो, जसलाई त्यो सन्देश विश्वभरि लैजाने नियतिले चुनेको थियो।
३.१ पहिलो भेट र प्रारम्भिक शंका
जब नरेन्द्रनाथ पहिलो पटक दक्षिणेश्वर पुग्नुभयो, उहाँ शंकाले भरिनुभएको थियो। श्री रामकृष्णको व्यवहार देखेर उहाँले सोच्नुभयो, "उनी एक पागल वा 'मोनोमेनियाक' हुन सक्छन्।" तर जब उहाँले आफ्नो चिरपरिचित प्रश्न सोध्नुभयो, "के तपाईंले ईश्वरलाई देख्नुभएको छ?", रामकृष्णको जवाफले उहाँलाई स्तब्ध बनायो: "हो, मैले उहाँलाई देखेको छु, जसरी म तिमीलाई यहाँ देखिरहेको छु, केवल त्योभन्दा धेरै गहन अर्थमा।" यही त्यो क्षण थियो जहाँ १९औं शताब्दीको तार्किक शंकाले शाश्वत अनुभूतिको अगाडि घुँडा टेक्यो।
३.२ गुरुको असीम प्रेम र विश्वास
नरेन्द्रनाथको परिवार र भाइहरूले समेत उहाँमाथि शंका गर्दा, श्री रामकृष्णले उहाँमाथि अटुट विश्वास र असीम प्रेम देखाउनुभयो। विवेकानन्दले पछि भन्नुभएको छ, "उहाँको यही अटुट विश्वास र प्रेमले मलाई उहाँसँग सधैंका लागि बाँध्यो।" यो प्रेम निस्वार्थ थियो, जसले एक शंकालु युवकलाई आफ्नो महान् नियतिप्रति विश्वस्त बनायो।
३.३ कालीको स्वीकृति र पारिवारिक सङ्घर्ष
नरेन्द्रनाथले छ वर्षसम्म देवी कालीलाई स्वीकार्न अस्वीकार गर्नुभयो। तर, पिताको मृत्युपछि उहाँको परिवार चरम गरिबी र हताशामा डुब्यो। एकदिन, उहाँ कालीको मन्दिरमा भौतिक सहायता माग्न जानुभयो। तर, जब उहाँ मूर्तिको अगाडि उभिनुभयो, उहाँले पैसा माग्न सक्नुभएन। उहाँले केवल ज्ञान र भक्ति माग्नुभयो। यस्तो तीन पटक भयो। अन्ततः, श्री रामकृष्णले उहाँलाई आशीर्वाद दिनुभयो कि उहाँको परिवारलाई कहिल्यै सामान्य खाना र कपडाको अभाव हुनेछैन। यो घटना कुनै बाध्यता थिएन, बरु आफ्नो गुरुप्रतिको प्रेम र समर्पणको परिणाम थियो। विवेकानन्दले आफैं भन्नुभएको छ, “मैले उहाँलाई प्रेम गर्थेँ... तर मैले अन्ततः उहाँलाई (कालीलाई) स्वीकार्नैपर्यो। रामकृष्ण परमहंसले मलाई उहाँप्रति समर्पित गरिदिनुभयो।”
३.४ शक्तिको हस्तान्तरण र अन्तिम क्षणहरू
श्री रामकृष्णको अन्तिम दिनहरूमा कसिपुरको बगैँचामा, एक असाधारण घटना घट्यो। आफ्नो महाप्रयाणको केही दिनअघि, श्री रामकृष्णले नरेन्द्रलाई आफ्नो छेउमा बोलाउनुभयो र समाधिमा जानुभयो। विवेकानन्दले वर्णन गर्नुभएअनुसार, "मैले साँच्चै महसुस गरेँ कि एक सूक्ष्म शक्ति, बिजुलीको झट्का जस्तै, मेरो शरीरमा प्रवेश गरिरहेको थियो!" जब रामकृष्णको होस खुल्यो, उहाँले आँसु झार्दै भन्नुभयो, "आज, तिमीलाई मेरो सर्वस्व दिएर, म एक भिखारी भएको छु। यो शक्तिले तिमीले संसारको भलाइका लागि धेरै काम गर्नुपर्नेछ।" यो त्यो क्षण थियो जब गुरुको आध्यात्मिक शक्ति शिष्यमा पूर्ण रूपमा हस्तान्तरित भयो।
गुरुको देहत्यागपछि, विवेकानन्द र उहाँका गुरुभाइहरूले सन्यासको मार्ग अपनाए र उहाँ भारतको आत्माको खोजीमा एक परिव्राजक (घुमन्ते भिक्षु) को रूपमा निस्कनुभयो।
४.० परिव्राजकको यात्रा: भारतको आत्माको खोज
श्री रामकृष्णको महाप्रयाणपछि, स्वामी विवेकानन्दले भारतभरि एक घुमन्ते भिक्षुको रूपमा यात्रा गर्नुभयो। यो यात्रा केवल एक भौतिक भ्रमण मात्र थिएन, बरु उहाँको लागि "भारतको खोज" थियो—एक यस्तो खोज जसले उहाँको व्यक्तिगत मुक्तिको चाहनालाई करोडौं जनताको उत्थानको लागि एक ज्वलन्त मिशनमा रूपान्तरित गरिदियो।
४.१ भारतभरिको भ्रमण
एक सन्यासीको रूपमा, उहाँले चरम गरिबी र कठिनाइको सामना गर्नुभयो। कहिलेकाहीँ उहाँले तीन दिनसम्म केही नखाई बिताउनुभयो, र एकपटक त भोकले बेहोस भएर बाटोमा लड्नुभयो, जहाँ पानीको छिटाले उहाँको होस खुल्यो। हिमालयको चिसोदेखि दक्षिणको तातोसम्म, उहाँले पैदल यात्रा गर्नुभयो र भारतको यथार्थलाई आफ्नै आँखाले देख्नुभयो।
४.२ जनताको दुःख र पीडाको साक्षात्कार
यो यात्राले उहाँलाई भारतको कठोर वास्तविकतासँग साक्षात्कार गरायो: जनतामा व्याप्त गहिरो गरिबी, अज्ञानता र सामाजिक पतन। उहाँको हृदय जनताको पीडा देखेर रोयो। उहाँले भन्नुभयो: "यहाँ मेरो आफ्नै रगत र मासु दिनहुँ डुबिरहेको थियो, र कसलाई उनीहरूको चिन्ता थियो?" यही साक्षात्कार त्यो भट्टी थियो, जहाँ वेदान्तको "एकता" को अमूर्त सत्य व्यावहारिक वेदान्तको ठोस रूपमा ढालियो।
४.३ मिशनको जन्म
भारतीय जनताको यही दुःखको प्रत्यक्ष अनुभवले उहाँको जीवनको मिशनलाई स्पष्ट आकार दियो। उहाँले बुझ्नुभयो कि भोको पेटमा धर्मको कुरा गर्नु व्यर्थ छ। यहीँबाट उहाँको महान् आदर्श "जीव सेवा नै शिव सेवा हो" को जन्म भयो। उहाँले अमेरिका जाने निर्णय धर्म संसदको लागि मात्र होइन, बरु आफ्नो "गरिब जनता" को लागि सहयोग खोज्नको लागि गर्नुभयो। उहाँको व्यक्तिगत मुक्तिको चाहना, सामूहिक मुक्तिको संकल्पमा बदलियो।
यो यात्राले उहाँको संकल्पलाई ठोस बनायो र उहाँलाई विश्व मञ्चमा भारतको प्रतिनिधित्व गर्न तयार गर्यो।
५.० पश्चिममा पूर्वको आवाज: विश्व धर्म संसद र त्यसपछिका वर्षहरू
सन् १८९३ मा शिकागोमा आयोजित विश्व धर्म संसद एक ऐतिहासिक घटना थियो, जहाँ पश्चिमले पहिलो पटक पूर्वका धर्महरूलाई गम्भीरतापूर्वक सुन्ने प्रयास गरिरहेको थियो। यही मञ्चमा एक अपरिचित हिन्दू भिक्षु, स्वामी विवेकानन्द, पश्चिममा धेरै हदसम्म गलत बुझिएको धर्मको प्रतिनिधित्व गर्न आइपुग्नुभयो।
५.१ शिकागोमा विजय
जब विवेकानन्दले आफ्नो भाषणको सुरुवात "अमेरिकाका दिदीबहिनी तथा दाजुभाइहरू" भनेर गर्नुभयो, तब लगभग दुई मिनेटसम्म तालीको गडगडाहटले हल गुञ्जियो। त्यो सम्बोधनमा एक विश्वव्यापी भाइचाराको भावना थियो जसले सबैलाई छोयो। उहाँले आफ्नो भाषणमा घोषणा गर्नुभयो कि त्यो दिनको सम्मेलन "सबै प्रकारको कट्टरताको मृत्यु-घण्टी" बन्नेछ। एकै रातमा, उहाँ विश्व प्रसिद्ध हुनुभयो।
५.२ अमेरिका र इंग्ल्याण्डमा वेदान्तको प्रचार
शिकागोको सफलतापछि, विवेकानन्दले अमेरिका र इंग्ल्याण्डमा व्यापक व्याख्यान यात्रा गर्नुभयो। उहाँले वेदान्त दर्शन, चार योगहरू (ज्ञान, भक्ति, कर्म, र राज), र आत्माको दिव्यता जस्ता मुख्य सिद्धान्तहरू सिकाउनुभयो। उहाँको सन्देश पश्चिमको लागि क्रान्तिकारी थियो किनभने उहाँले कुनै विश्वास गर्नुपर्ने मत (creed) होइन, बरु आध्यात्मिक अनुभूतिको एक प्रयोगात्मक "कसरी गर्ने" (how-to) विधि प्रस्तुत गर्नुभयो, जसले त्यहाँको तर्कसंगत मनलाई अपील गर्यो। उहाँले अमेरिकी महिलाहरूको उदार सोचको प्रशंसा गर्नुभयो र इंग्ल्याण्डको कामलाई "ठोस" मान्नुभयो।
५.३ चुनौती र दृढता
उहाँको सफलताले केही क्रिस्चियन मिसनरीहरू र थियोसोफिस्टहरूबाट विरोध पनि निम्त्यायो। तर, यी आलोचनाहरूको जवाफमा उहाँले "पूर्ण मौनता" अपनाउनुभयो, किनकि उहाँलाई विश्वास थियो कि सत्यलाई आफ्नो रक्षा आफैं गर्न आउँछ।
५.४ एक सन्यासीको व्यक्तिगत जीवन
पश्चिमको यो "चक्रवाती" जीवनको बीचमा, उहाँले हिमालयको शान्तिको लागि तीव्र चाहना व्यक्त गर्नुभयो। उहाँले आफूलाई "एक निराकार आवाज" (a voice without a form) को रूपमा महसुस गर्नुभयो। उहाँले आफ्नो व्यक्तिगत आरामको वास्ता गर्नुभएन र घोषणा गर्नुभयो, "सत्य मेरो ईश्वर हो, ब्रह्माण्ड मेरो देश हो।"
पश्चिममा प्राप्त नयाँ ऊर्जा र दृष्टिकोणको साथ, उहाँले आफ्नो मातृभूमिलाई जगाउन भारत फर्कने निर्णय गर्नुभयो।
६.० स्वदेश फिर्ती र राष्ट्रिय जागरण
सन् १८९७ मा जब स्वामी विवेकानन्द भारत फर्कनुभयो, उहाँको स्वागतमा देशमा एक उत्साहको अभूतपूर्व लहर फैलियो। उहाँलाई "राजकीय सम्मान" दिइयो र एक विजयी आध्यात्मिक नायकको रूपमा हेरियो। कोलम्बोदेखि अल्मोडासम्म दिएका उहाँका व्याख्यानहरूले भारतको सुप्त आत्मालाई झकझक्यायो र राष्ट्रिय जागरणको शंखनाद गर्यो।
उहाँका मुख्य सन्देशहरू निम्न थिए:
- आत्मविश्वास र निर्भयता: उहाँले भारतीयहरूलाई शताब्दीयौंदेखिको कमजोरी त्याग्न र आफ्नो भित्र रहेको अनन्त शक्तिमा विश्वास गर्न आह्वान गर्नुभयो। उहाँले घोषणा गर्नुभयो, "यदि उपनिषद्बाट कुनै एक शब्द बम जस्तै निस्कन्छ भने, त्यो हो निर्भयता।" उहाँको मूल मन्त्र थियो: "हामीलाई चाहिने कुरा हो शक्ति, शक्ति।"
- आत्माको दिव्यता: उहाँको केन्द्रीय सन्देश थियो कि प्रत्येक आत्मा सम्भावित रूपमा दिव्य छ र जीवनको लक्ष्य यस दिव्यतालाई प्रकट गर्नु हो।
- व्यावहारिक वेदान्त: उहाँले वेदान्तलाई "जङ्गल र गुफाहरूबाट बाहिर" ल्याएर दैनिक जीवनमा लागू गर्न सिकाउनुभयो। उहाँको लागि वेदान्त राष्ट्रको गरिबी, अज्ञानता र सामाजिक जडता हटाउने एक व्यावहारिक दर्शन थियो।
- सेवाको आदर्श: उहाँले सेवाको एक नयाँ मन्त्र दिनुभयो: "जीव सेवा नै शिव सेवा हो"। उहाँले गरिब, बिरामी र अज्ञानीहरूको सेवालाई नै सर्वोच्च पूजाको रूपमा स्थापित गर्नुभयो।
- उठ, जाग र लक्ष्य प्राप्त नभएसम्म नरोक: यो उहाँको भारतका युवाहरूलाई राष्ट्रिय पुनरुत्थानको लागि दिएको स्पष्ट आह्वान थियो, जसले लाखौंलाई प्रेरित गर्यो।
यही आदर्शहरूलाई मूर्त रूप दिन, उहाँले रामकृष्ण मिशन को स्थापना गर्नुभयो, जसको दोहोरो उद्देश्य थियो: "आत्मनो मोक्षार्थं जगद्धिताय च" (आफ्नो मुक्तिको लागि र संसारको कल्याणको लागि)। यो उहाँको एक क्रान्तिकारी कदम थियो, जसले भारतीय सन्यास परम्परामा व्यक्तिगत मुक्ति र सामाजिक सेवालाई औपचारिक रूपमा एकै ठाउँमा ल्यायो।
७.० अन्तिम वर्ष र अमर विरासत
स्वामी विवेकानन्दको जीवनको अन्तिम अध्याय, यद्यपि शारीरिक रूपमा कष्टकर थियो, उहाँको आध्यात्मिक अग्नि पहिलेभन्दा झन् प्रज्वलित देखिन्थ्यो। उहाँको शरीर कमजोर हुँदै गए पनि, उहाँको आत्माले विश्वलाई उज्यालो बनाइरह्यो।
७.१ पश्चिमको दोस्रो यात्रा र स्वास्थ्यमा गिरावट
उहाँ आफ्नो कामलाई निरन्तरता दिन दोस्रो पटक पश्चिम जानुभयो, तर उहाँको स्वास्थ्यले साथ दिएन। मधुमेह, दम र अन्य रोगहरूले उहाँको शरीरलाई कमजोर बनाइसकेको थियो। उहाँले महसुस गर्नुभयो कि उहाँको काम धेरै हदसम्म पूरा भइसकेको छ र उहाँले अब अवकाश लिन चाहनुभएको बताउनुभयो।
७.२ महासमाधि
आफ्नो अन्तिम दिनहरूमा उहाँ बेलुर मठको शान्त वातावरणमा रहनुभयो। उहाँको अन्तिम दिन एक महान् योगीको प्रस्थान जस्तै शान्त र गरिमापूर्ण थियो। उहाँले आफ्ना गुरुभाइहरूलाई अन्तिम निर्देशन दिनुभयो, मठ परिसरमा हिँड्नुभयो, र ध्यानमा बस्नुभयो। त्यसपछि, एक महान् आत्माले आफ्नो नश्वर शरीरलाई शान्तिपूर्वक त्याग गर्यो। उहाँको प्रस्थानमा कुनै पीडा वा अधुरोपन थिएन, बरु एक पूर्णताको गहिरो शान्ति थियो।
७.३ विवेकानन्दको स्थायी प्रभाव
स्वामी विवेकानन्दको विरासत आज पनि उत्तिकै जीवन्त र सान्दर्भिक छ। उहाँको प्रभावलाई मुख्य तीन क्षेत्रमा हेर्न सकिन्छ:
- हिन्दु धर्मको पुनर्जागरण: उहाँले हिन्दु धर्मलाई विभाजित स्थानीय रीतिरिवाजहरूबाट माथि उठाएर उपनिषद्को विश्वव्यापी, unifying सिद्धान्तहरूमा केन्द्रित गर्नुभयो। उहाँले यसलाई एक तर्कसंगत, सार्वभौमिक ढाँचा प्रदान गरेर पुनर्जीवित गर्नुभयो।
- भारतको लागि प्रेरणा: उहाँले भारतका युवाहरूमा आत्मविश्वास र आत्मसम्मानको भावना भर्नुभयो। उहाँको "शक्ति" र "निर्भयता" को आह्वानले राष्ट्रिय स्वतन्त्रता आन्दोलनको लागि एक आध्यात्मिक आधार तयार गर्यो, जसले उहाँलाई आन्दोलनको आध्यात्मिक उत्प्रेरक बनायो।
- विश्वव्यापी आध्यात्मिक शिक्षक: उहाँले वेदान्तको गहिरो दर्शनलाई विश्वसामु प्रस्तुत गरेर पूर्व र पश्चिमबीच एक नयाँ संवादको सुरुवात गर्नुभयो। उहाँ केवल भारतका लागि मात्र नभई, सम्पूर्ण मानवताका लागि एक शिक्षक बन्नुभयो।
८.० निष्कर्ष: आत्माको अमर सन्देश
जिज्ञासु नरेन्द्रनाथदेखि विश्व-शिक्षक स्वामी विवेकानन्दसम्मको उहाँको जीवनको यात्रा एक असाधारण गाथा हो। उहाँले देखाउनुभयो कि कसरी एक व्यक्तिले आफ्नो भित्री द्वन्द्वलाई पार गरेर सम्पूर्ण मानवताको लागि प्रकाशको स्रोत बन्न सक्छ। उहाँको अन्तिम र सबैभन्दा गहिरो सन्देश आत्माको अनन्त, आनन्दमय र निर्भय स्वभावको बारेमा थियो—प्रत्येक मानवभित्र रहेको अनन्त सम्भावनाको सन्देश। उहाँको "उठ, जाग र लक्ष्य प्राप्त नभएसम्म नरोक" भन्ने आह्वान आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ, जसले हामीलाई आफ्नो भित्री दिव्यतालाई प्रकट गर्न र संसारको भलाइको लागि काम गर्न निरन्तर प्रेरणा दिइरहन्छ।
