श्रीमद्भगवद्गीता अध्याय ५: (कर्मयोग)
श्लोक ८–९ को गहन चिन्तन
भगवद्गीताको पाँचौँ अध्याय, 'कर्मयोग', कर्मको रहस्य र त्यसबाट कसरी मुक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा केन्द्रित छ। श्लोक ८ र ९ विशेष गरी यस अध्यायका महत्त्वपूर्ण श्लोकहरू हुन्, जसले ज्ञानयोग र कर्मयोग लाई जोड्दै एउटा तत्त्ववित् (सत्यको ज्ञाता) व्यक्तिको मानसिकता र व्यवहारलाई स्पष्ट पार्छन्।
श्लोक ८:
नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् ।
पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन् ॥ ८॥
अर्थ: "तत्त्ववित् (सत्यको ज्ञाता) व्यक्तिले हेर्दा, सुन्दा, छुँदा, सुँघ्दा, खाँदा, हिँड्दा, सुत्दा र सास फेर्दा पनि 'मैले केही गरिरहेको छैन' भनी सोच्दछ।"
श्लोक ९:
प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ॥ ९॥
अर्थ: "बोल्दा, त्याग गर्दा, ग्रहण गर्दा, आँखा खोल्दा र चिम्लँदा पनि उसले 'इन्द्रियहरू मात्र आ-आफ्ना विषयहरूमा प्रवृत्त छन्' भनी जान्दछ।"
श्लोकहरूको विस्तृत व्याख्या
यी दुई श्लोकले एउटा ज्ञानयोगी र भगवानमा समर्पित भक्त व्यक्तिको आन्तरिक चेतना र बाह्य क्रियाकलाप बीचको सामञ्जस्यलाई उजागर गर्छन्। सामान्य मानिसले शरीरले गर्ने हरेक कार्यलाई 'मैले गरें' भनी अहंकारपूर्वक मान्दछ, जसले गर्दा ऊ कर्मको बन्धनमा पर्छ। तर, तत्त्ववित् व्यक्तिले यथार्थलाई फरक दृष्टिकोणले हेर्छ।
-
'मैले केही गरिरहेको छैन' भन्ने भाव: यो भनाइले शारीरिक निष्क्रियतालाई जनाउँदैन, बरु अहंकाररहित कर्मलाई संकेत गर्छ। तत्त्ववित् व्यक्तिले बुझ्दछ कि ऊ आत्मा हो, जुन नित्य, शुद्ध र निष्क्रिय छ। शरीर र इन्द्रियहरू प्रकृतिका (मायाका) गुणहरूद्वारा बनेका हुन् र तिनीहरूले आफ्नै स्वभावअनुसार कार्य गर्छन्। जस्तै, जब आँखाले हेर्छ, तब तत्त्ववित् व्यक्तिले 'मेरो आँखाले हेरिरहेको छ' भनी बुझ्दछ, न कि 'मैले हेरिरहेको छु'। यो सूक्ष्म तर अत्यन्त महत्त्वपूर्ण भिन्नता हो।
-
इन्द्रिय र इन्द्रियका विषयहरू: प्रत्येक इन्द्रियको एउटा विशिष्ट कार्यक्षेत्र (इन्द्रियार्थ) हुन्छ:
- आँखा (चक्षु) - रूप (दृश्य)
- कान (श्रोत्र) - शब्द (श्रवण)
- नाक (घ्राण) - गन्ध (सुगन्ध/दुर्गन्ध)
- जिब्रो (रसना) - रस (स्वाद)
- छाला (त्वक्) - स्पर्श (छुनु) यी ज्ञानेन्द्रियहरू हुन्।
- वाणी - बोल्ने
- हात - समात्ने/ग्रहण गर्ने
- खुट्टा - हिँड्ने
- गुदा - उत्सर्जन गर्ने
- जननेन्द्रिय - आनन्द लिने यी कर्मेन्द्रियहरू हुन्।
तत्त्ववित् व्यक्तिले यो बुझ्दछ कि जब कुनै इन्द्रियले आफ्नो विषयसँग सम्पर्क गर्छ, तब त्यो इन्द्रियको स्वाभाविक प्रवृत्ति मात्र हो। आत्मा यी क्रियाकलापहरूबाट अलग र साक्षी मात्र हो। जसरी गाडी चल्दा यात्रुले 'म चलिरहेको छु' भन्दैन, बरु 'गाडी चलिरहेको छ' भन्छ, त्यसरी नै आत्मा शरीरका क्रियाकलापहरूको साक्षी मात्र हुन्छ।
कस्तो व्यक्तिलाई तत्त्ववित् भनिन्छ?
तत्त्ववित् (तत्त्व-वित्) शब्दको अर्थ हो तत्त्वलाई जान्ने व्यक्ति। यहाँ 'तत्त्व' भन्नाले वास्तविकता, सत्य वा यथार्थ बुझिन्छ।
त्यसैले, तत्त्ववित् भन्नाले ती व्यक्तिलाई बुझिन्छ जसले ब्रह्माण्डको अन्तिम सत्य वा मूलभूत वास्तविकता लाई बुझेका हुन्छन्। भगवद्गीता र अन्य वैदिक ग्रन्थहरूका अनुसार, यो सत्य केवल भौतिक संसारको ज्ञानमा सीमित छैन, बरु यसले आत्मा, परमात्मा (भगवान), प्रकृति र कर्म बीचको सम्बन्धलाई गहिरो रूपमा बुझ्दछ।
विशेषगरी, भक्ति दर्शन अनुसार तत्त्ववित् भनेको यस्तो व्यक्ति हो जसले:
- आफूलाई शरीरभन्दा आत्मा मान्छ: उसले आफूलाई यो नश्वर शरीर वा मन होइन, बरु अविनाशी आत्मा (चेतना) हो भन्ने कुरा बुझ्दछ।
- परमात्मा (भगवान) नै परम सत्य हुन् भन्ने जान्छ: उसले कृष्ण (वा विष्णु) नै सबै कारणका कारण, सबैका नियन्ता र परम पुरुषोत्तम भगवान हुन् भन्ने कुरा हृदयदेखि स्वीकार गर्दछ।
- प्रकृतिको कार्यशैली बुझ्दछ: उसलाई यो थाहा हुन्छ कि भौतिक प्रकृति तीन गुण (सत्त्व, रजस्, तमस्) द्वारा कार्य गर्दछ र इन्द्रियहरू प्रकृतिका गुणहरूद्वारा परिचालित हुन्छन्।
- कर्मको नियम बुझ्दछ: उसले कर्मको बन्धन र मुक्तिलाई राम्ररी बुझेको हुन्छ। उसलाई थाहा हुन्छ कि आफूलाई कर्ता मान्दा कर्मको बन्धन लाग्छ, तर भगवानको सेवाको रूपमा कर्म गर्दा व्यक्ति मुक्त हुन्छ।
- आफ्नो वास्तविक स्थिति जान्दछ: उसले आफू भगवानको शाश्वत सेवक (दास) हुँ भन्ने कुरा सधैँ याद राख्दछ।
माथिको श्लोक र तात्पर्यको सन्दर्भमा, तत्त्ववित् यस्तो व्यक्ति हो जसले आफूलाई शरीरका कार्यहरूको कर्ता मान्दैन, किनकि उसलाई थाहा छ कि इन्द्रियहरू मात्र इन्द्रिय-विषयहरूमा लागिरहेका छन्। ऊ भौतिक कर्म गर्दा पनि त्यसबाट अप्रभावित रहन्छ किनकि उसको चेतना दिव्य हुन्छ र ऊ भगवानको सेवामा लीन हुन्छ।
संक्षेपमा, तत्त्ववित् त्यो व्यक्ति हो जसले परम सत्यको साक्षात्कार गरेको हुन्छ र त्यसअनुसार आफ्नो जीवन जिउँछ, जहाँ ऊ आफूलाई शरीर वा मनको रूपमा नभई आत्माको रूपमा र भगवानको शाश्वत सेवकको रूपमा अनुभव गर्दछ।
इन्द्रियहरू मात्र इन्द्रियका विषयहरूमा लागिरहेका छन् भन्नुको तात्पर्य के हो?
'इन्द्रियहरू मात्र इन्द्रियका विषयहरूमा लागिरहेका छन्' भन्नुको तात्पर्य हो कि प्रत्येक इन्द्रियको एउटा विशिष्ट कार्यक्षेत्र वा विषय हुन्छ, र ती इन्द्रियहरू त्यसै विषयमा स्वाभाविक रूपमा प्रवृत्त हुन्छन्, जब कि आत्मा (वा वास्तविक 'म') ती कार्यहरूबाट अलग र अप्रभावित रहन्छ।
यो भनाइले दुईवटा मुख्य कुराहरूलाई औँल्याउँछ:
१. इन्द्रियहरूको स्वाभाविक प्रवृत्ति
प्रत्येक इन्द्रियको आफ्नै 'इन्द्रियार्थ' वा विषय हुन्छ:
- आँखा (चक्षु इन्द्रिय) ले रूप (दृश्य) हेर्छ।
- कान (श्रोत्र इन्द्रिय) ले शब्द (ध्वनि) सुन्छ।
- जिब्रो (रसना इन्द्रिय) ले रस (स्वाद) चाख्छ।
- नाक (घ्राण इन्द्रिय) ले गन्ध (बासना) सुँघ्छ।
- छाला (त्वक् इन्द्रिय) ले स्पर्श (छोएको) महसुस गर्छ।
- हात, खुट्टा, वाणी, गुदा, जननेन्द्रिय (कर्मेन्द्रिय) ले क्रमशः समात्ने, हिँड्ने, बोल्ने, उत्सर्जन गर्ने र आनन्द लिने कार्य गर्छन्।
यी इन्द्रियहरू आ-आफ्ना विषयहरूप्रति स्वाभाविक रूपमा आकर्षित हुन्छन्। जसरी पानी तल बग्छ वा आगोले जलाउँछ, त्यसरी नै इन्द्रियहरू पनि आफ्ना विषयहरूप्रति झुकाव राख्छन्। यो प्रकृतिको नियम हो।
२. आत्माको अलग्गपन
यो भनाइको गहिरो तात्पर्य यो हो कि 'म' अर्थात् आत्मा, शरीर र इन्द्रियहरूभन्दा भिन्न छ। जब आँखाले हेर्छ, कानले सुन्छ, वा जिब्रोले स्वाद लिन्छ, तब यो आत्माले गरेको कार्य होइन। यो त इन्द्रियहरूले गरेका कार्यहरू हुन्, जुन प्रकृतिको गुण (त्रिगुण) बाट बनेका हुन्।
तत्त्ववित् व्यक्तिले यही सत्यलाई बुझ्दछन्। उनीहरूले आफूलाई यी इन्द्रियका कार्यहरूबाट अलग राख्छन्। यसको अर्थ यो होइन कि उनीहरूले इन्द्रियहरूको प्रयोग गर्दैनन्, बरु उनीहरूले इन्द्रियहरूले जे गरिरहेका छन्, त्यसको कर्ता आफूलाई मान्दैनन्। उनीहरूलाई थाहा हुन्छ कि:
- आँखाले देख्यो, मैले देखेँ होइन।
- कानले सुन्यो, मैले सुनेँ होइन।
- जिब्रोले स्वाद लियो, मैले स्वाद लिएँ होइन।
यसरी बुझ्दा, व्यक्ति कर्मको बन्धनबाट मुक्त रहन्छ। जबसम्म 'म यो कार्यको कर्ता हुँ' भन्ने अहंकार रहन्छ, तबसम्म कर्मको फलको बन्धन लाग्छ। तर, जब व्यक्तिले इन्द्रियहरू मात्र इन्द्रियका विषयहरूमा लागेका छन् र आफू ती कार्यहरूभन्दा अलग छु भन्ने बुझ्दछ, तब उसले कर्म गर्दा पनि त्यसको फलबाट प्रभावित हुँदैन।
संक्षेपमा, यो भनाइले आत्मा र इन्द्रियहरूको भिन्नतालाई जोड दिँदै, कर्मको वास्तविक कर्ता इन्द्रियहरू हुन् र आत्मा त्यसको साक्षी मात्र हो भन्ने आध्यात्मिक सत्यलाई प्रकट गर्दछ। यसले व्यक्तिलाई अहंकाररहित कर्म गर्न र अन्ततः कर्मको बन्धनबाट मुक्ति प्राप्त गर्न मार्गदर्शन गर्दछ।
No comments:
Post a Comment