संस्कृति परिचायक घोष–वाक्यहरू

— विजयप्रसाद मिश्र

संस्कृति परिचायक घोष–वाक्यहरू (cultural introductory slogans) भन्नाले कुनै पनि संस्कृतिलाई संक्षिप्त र आकर्षक रूपमा चिनाउने, त्यसको मूल भावना वा विशेषतालाई झल्काउने घोषणाहरू वा नाराहरूलाई बुझिन्छ। यस्ता घोषणाहरूले कुनै खास समुदाय, देश वा समूहको पहचान, मूल्यमान्यता, परम्परा र जीवनशैलीलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्।

यी वाक्यहरू प्रायः स्मरणीय, प्रेरणादायी र भावनात्मक हुन्छन्। तिनीहरूले मानिसहरूलाई उक्त संस्कृतिप्रति आकर्षित गर्न, त्यसको महत्त्व बुझाउन वा त्यसलाई संरक्षण गर्न प्रोत्साहित गर्छन्।

प्रायः यस्ता घोषवाक्य वेद, उपनिषद्, गीता, रामायण जस्ता ग्रन्थबाट उद्धृत हुन्छन्। 

उद्घोष तथा वाक्यहरूको विस्तृत व्याख्या

१. ‘कृण्वन्तो विश्वमार्यम्’ 

अर्थ: "हामी विश्वलाई आर्य अर्थात् श्रेष्ठ बनाउनेछौँ।"  भाव: यो उद्घोषले विश्व कल्याण र मानवताको उत्थानको भावना बोकेको छ। 'आर्य' शब्दले यहाँ कुनै जाति विशेषलाई नभई, नैतिक, बौद्धिक र आध्यात्मिक रूपमा श्रेष्ठ तथा सभ्य व्यक्ति वा समाजलाई जनाउँछ। यसले सम्पूर्ण विश्वलाई ज्ञान, नैतिकता र सद्भावले पूर्ण बनाउने aspirational लक्ष्यलाई व्यक्त गर्दछ।

२. ‘सा विद्या या विमुक्तये’  

अर्थ: "विद्या त्यो हो जसले मानिसलाई मुक्त बनाओस्।"  भाव: यो वाक्यले विद्याको वास्तविक उद्देश्यलाई परिभाषित गर्दछ। केवल सूचना वा ज्ञान सङ्कलन गर्नु विद्या होइन, बरु अज्ञानता, बन्धन र सांसारिक दुःखबाट मुक्ति दिने ज्ञान नै साँचो विद्या हो। यसले आत्मज्ञान र आध्यात्मिक उन्नतिको महत्त्वलाई जोड दिन्छ।

३. ‘विद्यायाऽमृतमश्नुते’   (ग्रन्थ: यजुर्वेद / ईशावास्योपनिषद्)

अर्थ: "कुनै पनि व्यक्तिले विद्याद्वारा अमृतत्व प्राप्त गर्दछ।"  भाव: यो वाक्यले विद्याको अक्षय फललाई दर्शाउँछ। यहाँ 'अमृतत्व' भन्नाले अमरत्व वा मृत्युहीनता मात्र नभई, आध्यात्मिक चेतनाको उच्च स्तर प्राप्त गर्नु, सांसारिक दुःखबाट माथि उठ्नु र परम सत्यको अनुभव गर्नुलाई बुझिन्छ। यसले ज्ञानको माध्यमबाट जीवनको सर्वोच्च लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिने सन्देश दिन्छ।

४. ‘शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्’  

अर्थ: "मनुष्यले पालन गर्ने धर्म (सबै कर्तव्य–कर्म)का लागि सबैभन्दा प्राथमिक साधन शरीर नै हो।"  भाव: यो भनाइले शारीरिक स्वास्थ्य र यसको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ। कुनै पनि कर्तव्य, चाहे त्यो धार्मिक होस् वा सामाजिक, पूरा गर्नका लागि स्वस्थ शरीर अनिवार्य हुन्छ। यो वाक्यले जीवनमा शरीरको महत्त्व र यसलाई स्वस्थ राख्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ, किनकि शरीर नै सबै कर्म र उपलब्धिहरूको आधार हो।

५. ‘श्रद्धावान् लभते ज्ञानम्’  (ग्रन्थ: भगवद्गीता)

अर्थ: "श्रद्धावान् व्यक्तिले मात्र ज्ञान–लाभ गर्न सक्दछ।"  भाव: यो वाक्यले ज्ञान प्राप्तिका लागि श्रद्धाको अनिवार्यतालाई दर्शाउँछ। श्रद्धा भनेको विश्वास, समर्पण र सिक्ने इच्छा हो। जब व्यक्तिमा गुरु, शास्त्र वा ज्ञानप्रति पूर्ण विश्वास र समर्पण हुन्छ, तब मात्र उसले त्यस ज्ञानलाई गहिरो गरी आत्मसात् गर्न सक्छ र त्यसबाट लाभान्वित हुन सक्छ।

६. ‘योगः कर्मसु कौशलम्’  (ग्रन्थ: भगवद्गीता)  

अर्थ: "कर्ममा कुशलता नै योग हो। (कुशल कर्म गर्नु नै योग हो।)"  भाव: यो वाक्यले योगको व्यावहारिक परिभाषा दिन्छ। योग केवल आसन वा ध्यान मात्र होइन, बरु प्रत्येक कर्मलाई पूर्ण एकाग्रता, कुशलता र निष्ठाका साथ गर्नु नै वास्तविक योग हो। यसले कर्तव्यपरायणता, दक्षता र परिणामको चिन्ता नगरी कर्म गर्ने भावलाई प्रोत्साहित गर्दछ।

७. ‘शीलं परम भूषणम्’  

अर्थ: "शील अर्थात् चरित्र नै सबैभन्दा ठूलो गहना हो।"  भाव: यो भनाइले भौतिक गहना वा बाहिरी सुन्दरताभन्दा उत्तम चरित्र (नैतिकता, सदाचार, नम्रता) को महत्त्वलाई माथि राख्छ। असल चरित्रले व्यक्तिलाई समाजमा सम्मान र पहिचान दिलाउँछ, जुन कुनै पनि भौतिक वस्तुभन्दा मूल्यवान् हुन्छ।

८. ‘उत्तिष्ठत ! जाग्रत ! प्राप्य वरान्निबोधत’  (ग्रन्थ: कठोपनिषद् ) 

अर्थ: "उठ्न, जागृत हुन तथा बोध प्राप्त गरेका श्रेष्ठजनबाट ज्ञानलाभ गर्न।"  भाव: यो एक शक्तिशाली आह्वान हो जसले आलस्य त्यागेर ज्ञानको खोजीमा लाग्न प्रेरित गर्दछ। 'उठ' भन्नाले निष्क्रियता छोड्नु, 'जागृत हो' भन्नाले अज्ञानताको निद्राबाट ब्युँझनु र 'वरान्निबोधत' भन्नाले गुरु वा ज्ञानी पुरुषहरूबाट ज्ञान प्राप्त गर्नु भन्ने बुझिन्छ। यसले मानवलाई आफ्नो पूर्ण क्षमताको पहिचान गरी लक्ष्य प्राप्तिका लागि अगाडि बढ्न उत्प्रेरित गर्छ।

स्वामी विवेकानन्दले यसलाई लोकप्रिय बनाएका थिए

९. ‘आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतः’  (ग्रन्थ: ऋग्वेद)

अर्थ: "हामीसमक्ष सबैतिरबाट भद्र अर्थात् कल्याणकारी विचारहरू आऊन्।"  

भाव: यो एक उदार र विश्वव्यापी दृष्टिकोणको द्योतक हो। यसले संकीर्णता त्यागेर सबै दिशाबाट आउने राम्रा, कल्याणकारी र सकारात्मक विचारहरूलाई स्वागत गर्ने भावनालाई व्यक्त गर्दछ। यसले खुला सोच, ज्ञानको ग्रहणशीलता र विश्व भ्रातृत्वको सन्देश दिन्छ।

यी सबै वाक्यहरू सनातन धर्म र दर्शनका आधारभूत सिद्धान्तहरू हुन्, जसले मानव जीवनलाई सार्थक र समृद्ध बनाउन मार्गदर्शन प्रदान गर्दछन्।