तीर्थ दर्शन | गोकर्णेश्वर तीर्थ एवं महादेव मन्दिर

काठमाडौँदेखि करीब आठ किलोमिटर उत्तर–पश्चिममा बागमती, सूर्यमती र चन्द्रमतीको संगमस्थलमा अवस्थित ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र पुरातात्विक दृष्टिले अति नै महत्वपूर्ण तीर्थ हो गोकर्णेश्वर । हिमवत्खण्डमा लेखिएको छ– 

चन्द्रभागा नदी पुण्याः बाग्मती च महानदी ।
तयोश्च सङ्गमं तीर्थं पैतामह्यमिति श्रुतम् ।।

पुण्यदायिनी चन्द्रभागा (चन्द्रमती) एवं बागमतीको सङ्गममा अवस्थित तीर्थ पितामह तीर्थ नामले परिचित छ । पौराणिककालदेखि आजपर्यन्त यस क्षेत्रको महिमा रहिआएको छ । हिमवत्खण्ड नेपाल महात्म्यको १४०औँ अध्यायमा यहाँ श्राद्ध गर्दा २१ कुलको उद्धार हुन्छ भनिएको छ– ‘तत्र पिण्ड प्रदानाञ्च त्रिसप्तं प्रोद्धरेत्कुलम् ।’ विशेष गरी उत्तरगयाका नामले प्रख्यात यस क्षेत्रमा भाद्र महिनाको कुशे औँसी र पौष महिनाको गयाश्राद्ध–पर्वका बेला श्रद्धालुहरू पितृकर्मका लागि पुग्ने गर्छन् । 

सामान्यतः अन्य समयमा पनि यहाँ दर्शनार्थी भक्तजनहरूको उल्लेख्य उपस्थिति रहिरहेको हुन्छ । वाग्मती, चन्द्रमती र सूर्यमतीको त्रिवेणी सङ्गम र गोकर्ण वनले बनाएको सुरम्य वातावरणयुक्त स्थलमा भगवान् गोकर्णेश्वर महादेवको भव्य मन्दिर अवस्थित छ ।

उत्पत्तिबारे आख्यान

भगवान् गोकर्णेश्वर महादेवको उद्भवसम्बन्धी अनेक लोकोक्ति, जनधारणा र विश्वास नेपाली जनजीवनमा व्याप्त छन् । नेपाल महात्म्यअनुसार, परापूर्वकालमा भगवान् शिव कैलासबाट अन्तध्र्यान हुनुभएको थियो । उहाँलाई खोज्न निस्किनुभएका ब्रह्मा, विष्णु एवं इन्द्रले महादेवलाई पशुपतिक्षेत्रस्थित श्लेष्मान्तक वनमा मृगको रूप धारण गरी मृगको बथानका साथ विचरण गरिरहेको अवस्थामा देख्नुभएछ । उहाँलाई पक्रन भनी घेरा हाल्दा उहाँ उम्कन खोज्नुभएछ । बल्लतल्ल तीनै देवको हातमा मृगरूपी शिवको सिङ आएछ । सिङ समात्नासाथ महादेव त्यहाँबाट पुनः अन्तध्र्यान हुनुभएछ र देवताहरूको हातमा सिङ मात्र परेछ । त्यसरी समातिँदा सिङ तीन टुक्रामा विभक्त भएछ । त्यतिकैमा आकाशवाणी भएछ, ‘आआफ्ना हातमा परेको सिङ स्वर्ग, मत्र्य र पातालमा स्थापित गर्नु । यसबाट तीनै लोकको कल्याण हुनेछ ।’ आआफ्नो भागको सिङलाई देवराज इन्द्रले अमरावतीमा, भगवान् विष्णुले पातालमा र ब्रह्माले मत्र्यलोक (पृथ्वी)–को गोकर्णमा स्थापना गर्नुभएको थियो । कालान्तरमा यसै स्थानमा स्थापित सिङलाई गोकर्णेश्वर महादेवका नामले पूजाआजा गर्न लागिएको हो ।

अर्को जनश्रुति अनुसार भगवान् शिवका वाहन नन्दीले केदारनाथबाट प्रवेश गरेर काठमाडौँको यसै पुण्य क्षेत्रबाट निस्कनुभएको हुनाले यस उत्तम क्षेत्रलाई गोकर्ण भनिएको हो । श्रीमद्भागवत् महापुराण महात्म्यमा आउने प्रख्यात आख्यान अनुसार गोकर्ण नामका विद्वान् ब्राह्मणले आफ्ना मृत भाइ धुन्धुकारीलाई नरकबाट उद्धार गर्नका लागि यसै स्थानमा आएर श्राद्धगरी भागवत कथा गराएका थिए जसबाट धुन्धुकारीले मुक्ति प्राप्त गरेका थिए । त्यसै आधारमा यस स्थानको नाम गोकर्ण हुन गएको बताइन्छ ।

गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर

गर्भगृहमा अवस्थित गोकर्णेश्वर महादेवको प्रस्तर एउटा कालो प्राकृतिक प्रस्तर हो । यसको अवधि प्राग्ऐतिहासिक मानिन्छ । गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर ढुङ्गा, इटा र काठबाट बनेको छ । गोकर्णेश्वर मन्दिर कलाकृतिका दृष्टिले पनि निकै कलात्मक र भव्य छ । काष्ठकलाले भरिपूर्ण यो मन्दिरका काष्ठ तोरण, टँुडाल पनि कलात्मक छन् । तीन तले यो विशाल मन्दिरको माथिल्लो एक छाना तामाको पातायुक्त छ, जसमा सुनको मोलम्बा चढाइएको छ । मन्दिरको गजुर पनि तामाको स्वर्ण मोलम्बायुक्त रहेको छ । यो मन्दिरको तल्ला दुईवटा छाना चाहिँ झिागटीले छाइएको छ । तेस्रो तथा माथिल्लो छानाको चार सुरमा शुभताको प्रतीक मानिने चारवटा पूर्ण कलश झुण्ड्याइएको छ । यस मन्दिरको तीनवटै छानालाई काठका टुँडालले अड्याइएको छ । टुँडालमा देवी–देवताका सुन्दर आकृति शैवधर्मसँग सम्बन्धित दृश्यहरू अङ्कित गरिएका छन् ।

मन्दिरको दक्षिणतर्फ प्राङ्गण छेउमा ललितत्रिपुरासुन्दरीले राखेको विशाल घण्ट रहेको छ । यो मन्दिर राजा जयस्थिति मल्लले इ.स. १४२२मा जीर्णोद्वार गरी नित्यपूजा र अन्य पर्वोत्सवका लागि गुठीको समेत व्यवस्था गरेका थिए तर सो पूर्व कसले कुन समयमा बनाएको हो अहिलेसम्मको अन्वेषणबाट थाहा हुन सकेको छैन ।

हिन्दूका साथै बौद्ध अनुयायीको पनि महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक तीर्थस्थल हो गोकर्णेश्वर । हिन्दूहरू यस मन्दिरमा रहेको लिङ्गलाई महादेव र बौद्धहरू गगनगञ्ज बोधिसत्वको रूपमा पूजाआजा गर्दछन् । नेपालका ६४ शिवलिंगमध्ये एक मानिने गोकर्णेश्वर महादेवको ख्याति धेरै अगाडिदेखि बढेको पाइन्छ । गोकर्णेश्वरको मन्दिरको स्थापनाको तिथि स्पष्ट नभए पनि मध्यकालतिर जयस्थिति मल्लले बनाएको चर्चा पाइन्छ । 

हिन्दू धर्मको विशेषता

– श्री माता अमृतानन्दमयी देवी (अम्मा)

प्रश्न – अन्य मत–पन्थको तुलनामा हिन्दू धर्मका के विशेषता छन् ?

अम्मा – हिन्दू धर्मले सबैलाई दिव्य ठान्दछ, सबैलाई प्रत्यक्ष ईश्वररूप स्वीकार्दछ । हिन्दू धर्म अनुसार, मनुष्य ईश्वरदेखि भिन्न छैन । सबै मनुष्यमा त्यो दिव्यता अन्तर्लीन छ । हिन्दू धर्मले हामीलाई सिकाउँछ– कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नो प्रयत्नद्वारा अन्तस्थ दिव्यताको साक्षात्कार गर्न सक्दछ । सृष्टि र स्रष्टा भिन्न छैनन्; ईश्वरले नै स्वयं सृष्टिको रूप धारण गर्नुहुन्छ । हिन्दू धर्मले यस अद्वैत सत्यको साक्षात्कार गर्नुलाई नै जीवनको परम लक्ष्य मानेको छ । 

स्वप्न, स्वप्न देख्ने व्यक्तिभन्दा भिन्न हुँदैन । तर स्वप्नलाई स्वप्न भनी जान्नका लागि जाग्नुपर्दछ । वास्तवमा सबै ईश्वर नै हो, तर हामी सबैमा ईश्वरको दर्शन गर्नसक्दैनौँ, हामी देखिने वस्तुहरूमा नानात्व (यो, त्यो भिन्ना–भिन्नै भन्ने पदार्थबोध) दर्शन गर्दछौँ; केही वस्तु र व्यक्तिसँग राग र अन्यसँग द्वेषको अनुभव गर्दछौँ । फलस्वरूप सुख र दुःख हाम्रो जीवनको अभिन्न अङ्ग बन्दछन् । तर, जब हामी आफ्नो वास्तविक स्वरूपप्रति जागरुक हुन्छौँ तब त्यहाँ म र तिमी भन्ने भेद रहँदैन । हामीलाई अनुभव हुन्छ कि सबै ईश्वरकै भिन्न नाम–रूप हौँ । यसपछि केवल आनन्द नै आनन्द रहन्छ । हरेकलाई भिन्न–भिन्न संस्कार अनुसार सबैलाई यस लक्ष्यसम्म पुग्नका लागि हिन्दू धर्ममा अनेक मार्ग बनाइएका छन् । पन्थहरू, आचार र अनुष्ठानहरूमा यति धेरै विपुलता सायद अन्य कुनै धर्ममा पाइँदैन ।

हिन्दू धर्ममा समग्र सृष्टिलाई नै ईश्वर मानिन्छ । ईश्वरभन्दा भिन्न केही पनि छैन । हिन्दू धर्ममा पशु, पक्षी, बोट–बिरुवा, पर्वतहरू, नदीहरू, सबैलाई, यहाँसम्म कि विषधर नागलाई पनि ईश्वर मानेर तिनको सेवा गर्न, तिनलाई प्रेम गर्न सिकाइन्छ ।

हिन्दू धर्मले समस्त प्रपञ्चमा ईश्वर दर्शन गर्न र ईश्वर एवं आफू स्वयंमा अभिन्नता अनुभव गर्न उपदेश दिन्छ । यस लक्ष्यलाई प्राप्त गर्नका लागि कर्मयोग, भक्तियोग, राजयोग, इत्यादि अनेक मार्ग बताइएका छन् ।

हिन्दू धर्मलाई सनातन धर्म भनिन्छ । कारण यो हो कि यो कुनै पनि देश–कालका निम्ति समायोज्य (समायोजन गर्न सकिने) छ । यसले समस्त संसारको उत्थानका लागि शाश्वत सत्यहरूको शिक्षा दिन्छ । यो धर्म सार्वभौमिक छ । यसमा विभागीयता एवं संकुचित मनोभावहरूका लागि कुनै स्थान छैन ।

असतो मा सद्गमय । (असत्यबाट सत्यतिर मेरो मार्ग प्रशस्त गर्नुहोस् ।)
तमसो मा ज्योतिर्गमय । (अन्धकारबाट प्रकाशतिर मलाई लिएर जानुहोस् ।)
मृत्योर्मा अमृतं गमय । (मृत्युबाट अमृतत्वतिर मेरो मार्ग प्रशस्त गरिदिनुहोस् ।)
लोकाः समस्ताः सुखिनो भवन्तु । (समस्त लोकहरूमा सुख शान्ति होओस् ।)
पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।। 

(त्यो पूर्ण छ, यो पनि पूर्ण छ । पूर्णबाट पूर्णको उदय हुन्छ । पूर्णबाट पूर्णलाई झिके पनि जे रहन्छ त्यो पूर्ण नै रहन्छ ।)

हाम्रा ऋषिहरूले यस्ता सार्वभौमिक मन्त्र संसारलाई उपहार दिएका छन् । तिनमा कतै पनि अरुलाई पराइ ठान्ने भावको कणमात्र पनि पाइँदैन ।

फ्रिजले वस्तुलाई चिसो पार्दछ, हिटरले तताउँछ, बल्वले प्रकाश दिन्छ, पङ्खाले हावा प्रदान गर्दछ, तर यी सबैलाई एउटै करेन्टले प्रवर्तनशील (चलाउने कार्य) गर्दछ । यिनको कार्य गर्ने स्वभाव, प्रयोजन, दाम इत्यादि भिन्न हुँदैमा यीमध्ये कुनै एउटालाई उपयोगी बनाउने करेन्ट कुनै अर्को वस्तुलाई चलाउने करेन्टभन्दा श्रेष्ठ अथवा कमसल भन्नुमा के कुनै अर्थ छ ? यदि हामीले यी भिन्न उपाधिहरूमा भएको शक्ति, त्यो करेन्ट एउटै हो भन्ने जान्न चाह्यौँ भने यसका लागि यसको आधारभूत शास्त्र सिक्न आवश्यक छ । त्यस विषयको प्रायोगिक ज्ञान पनि हुनु पर्दछ । जसरी भिन्न यन्त्रमा प्रवृत्त करेन्ट एउटै हुन्छ त्यसरी नै भिन्न वस्तुहरूको वाह्य नाम–रूपमा विविधता भए पनि ती सबैमा अन्तस्थ चैतन्य एउटै छ । हामीले त्यस ऐक्यलाई देख्न सक्ने शक्ति साधनाबाट अर्जित गर्नुपर्छ । अनुभवसिद्ध ऋषिहरूले त्यो सत्य आफ्ना अनुगामीमा सञ्चार गरे । यस आर्षदर्शनबाट नै भारतवर्षका सामान्यजनको जीवन पद्धतिले रूप पाएको छ । यही आर्ष संस्कारका अनुगामीलाई हिन्दू भनिन्छ । वास्तवमा अन्य मत–पन्थ जस्तै यो एउटा मत–पन्थ मात्र होइन । यो (आर्ष) संस्कार अनेक भिन्न मतहरूका, भिन्न कालका, भिन्न मार्गहरूको अनुगमन गर्दै, भिन्न दृष्टिकोण भएका, अनेक सत्यद्रष्टा ऋषिहरूको अनुभवको समन्वय हो । अतः हिन्दू धर्म कुनै एक व्यक्तिद्वारा रूप दिइएको पन्थ होइन । यसका आधारभूत तत्व कुनै एउटा धर्मग्रन्थमा मात्र सीमित पनि छैनन् । यो त समग्र जीवन दर्शन हो ।

भिन्न देश–कालमा महात्माहरूद्वारा आफ्ना शिष्य एवं अनुयायीहरूलाई ईश्वर–प्राप्तिका लागि दिइएको उपदेशहरूको संकलनले नै विभिन्न धर्मको रूप धारण गरेका छन् । भारतवर्षका अनेक महात्माहरूको स्वानुभूतिबाट उद्घाटित सनातन तत्वहरू, मूल्यहरू एवं धर्मोपदेशहरूको संकलनले नै सनातन धर्मको नाम–रूप धारण गरेको छ । कालान्तरमा त्यसैलाई हिन्दू धर्मको नामबाट चिनियो । सनातन धर्मले सबैलाई समावेश गरेको छ । यसले सबैलाई स्वीकार्दछ । सनातन धर्मले ईश्वरलाई फलानो नामबाट मात्र सम्बोधित गर्न सकिन्छ अथवा तिनलाई प्राप्त गर्ने केवल एउटै निश्चित मार्ग छ भनी भन्दैन । सनातन धर्ममा महात्माहरूद्वारा निर्देश गरिएको विभिन्न मार्गमध्ये कुनै एउटा इष्ट मार्ग चयन गर्ने अथवा आफै एउटा नयाँ मार्ग खोजिनिकाल्ने छुट पनि छ । यसले ईश्वरमा विश्वास गर्न अथवा अविश्वास गर्न पनि स्वतन्त्रता दिएको छ ।

दुःखबाट आत्यन्तिक मुक्तिलाई नै सनातन धर्मले मोक्ष भन्दछ । त्यसलाई साध्ने उपायहरूका विषयमा सनातन धर्मले कुनै हठ गर्दैन ।

गुरु प्रत्येक व्यक्तिको शारीरिक एवं मानसिक गठन अनुरूप नै तिनलाई उपदेश गर्दछन्, तिनको मार्गदर्शन गर्दछन् । जसरी एउटै साँचोले सबै ताला खोल्न सकिँदैन, त्यसरी नै यदि विभिन्न व्यक्तिहरूको मनलाई खोल्नु छ भने तिनको बुझाई एवं संस्कार अनुरूप कुनै मार्गको आवश्यकता पर्दछ । यदि एउटा नदी एउटै मार्गबाट मात्र बग्ने हो भने त्यसबाट कतिलाई लाभ होला ? त्यही नदी जब विभिन्न उपनदीका रूपमा बग्ने हो भने त्यसबाट तिनका तटमा बस्ने अनेक मानिसलाई ती नदीबाट लाभ मिल्दछ । हाम्रा ऋषिहरूले पनि यसै प्रकार अनेक मार्गहरूको विधान गरेका छन् ताकि अनेक मानिसले ती विभिन्न मार्गबाट लाभ लिन सकुन् ।

‘अम्मा’ नामले प्रख्यात श्री माता अमृतानन्दमयी देवी हिन्दू आध्यात्मिक नेतृ एवं गुरु हुनुहुन्छ ।

जन्मजयन्ती विशेष | दिव्यात्मा बालागुरु षडानन्द

विक्रम सम्वत १८९२ साल । मार्गशीर्ष शुक्ल पञ्चमीका दिन लोक श्रीरामजानकीको विवाह महोत्सव मनाउँदै थियो । त्यसै दिन भोजपुर जिल्लाको दिङ्ला, गडीगाउँमा लक्ष्मीनारायण अधिकारी तथा रुक्मिणी देवीका सुपुत्रका रूपमा नेपाल आमाले एउटा सपूतको मुहार हेर्ने सुअवसर पाउनुभयो । आफ्नो पुण्यको प्रतापस्वरूप प्राप्त भएको सन्ततिलाई देखेर माता–पिता आह्लादित थिए । अधिकारी दम्पतिले अमृतत्त्वका सन्तति ती नवजात शिशुको नाम षडानन्द राखे । बालक सर्वत्र आनन्दवृद्धिकै लागि अवतरित भएको अनुभूति देख्ने–सुन्ने सबैले संगाल्दैथिए ।

आबाल ब्रह्मचारी बालागुरु

आफूले सुनेको कुरा आफू गुरु बनेर अरूलाई बुझाउन सक्ने क्षमता बालक षडानन्दमा थियो । यसरी बाल्यकालमै आफू गुरु बनेर अरुलाई पढाएको हुँदा स्थानीय व्यक्तिहरूले उहाँलाई बालागुरु भन्न थाले । पछि उहाँ यही नामले प्रसिद्ध हुनुभयो । उहाँ बाल्यकालदेखि नै आजीवन ब्रह्मचर्यमा दृढ रहेको हुनाले आबाल–ब्रह्मचारी नामले पनि चिनिनुभएको छ ।

संस्कारले द्विज बनाउँछ । आठ वर्षको उमेरमा उहाँको यज्ञोपवीत संस्कार भयो । उहाँ द्विज बन्नुभयो । यज्ञोपवीत संस्कारपछि उहाँले परम्पराअनुरूप घरबार छोडेर विद्याध्ययनका लागि जनकपुरतिर जानुभयो । ज्ञान आफूमै निहित छ, यसमाथि जमेको अज्ञानको आवरणलाई पन्छाउन सक्नुपर्छ । र त्यो सम्भव छ प्रशिक्षण र अभ्यासबाट मात्र । गुरुगृहका अन्तेवासी बनेर शिक्षा–साधना आरम्भ भयो ।

अध्ययन 

षडानन्दले सर्वप्रथम जनकपुरको ब्रह्मचर्याश्रममा बसी गुरुकुल प्रणालीमा १० वर्षसम्म विद्याध्ययन गर्नुभयो । उहाँले मिथिला प्रदेशका धेरै विद्वान् पण्डितहरूको सान्निध्यमा संस्कृत भाषाको राम्रो अध्ययन गर्नुका साथै संस्कृत व्याकरणको पनि गहन अध्ययन गरेको बुझिन्छ । धर्मज्ञ तथा कर्मकाण्डी विद्वान्हरूको सङ्गतमा वेद, उपनिषद्, गीता, ज्योतिषशास्त्र, व्याकरण, न्यास आदि अध्ययनकै क्रममा त्यहाँबाट अविमुक्त क्षेत्र काशी पुग्नुभयो । भगवान् शिवको प्रिय नगरी बनारस शिक्षा–साधनाको राजधानी नै हो । त्यस समृद्ध वातावरणमा पुगेपछि उहाँ मुमुक्षु भवनमा बसेर पढ्न थाल्नुभयो । मेधावी विद्यार्थीका रूपमा आफ्नो अध्ययनलाई अझ गहन रूपमा अगाडि बढाउनुभयो ।

योग साधना

आजीवन ब्रह्मचर्यमा रहेका षडानन्दले काशीमा अध्ययनका साथै योग साधना समेत गर्नुभएको थियो । योग साधनाका क्रममा उहाँले भारतका विभिन्न स्थानको भ्रमण पनि गर्नुभयो । षडानन्दका त्यस बेलाका शिष्यहरूको भनाइ अनुसार उहाँले चौबिस पटक गायत्री पुरश्चरण गर्नुभएको थियो । नेपाल आइकन पनि उहाँले बाग्मती नदी किनारमा बसी तपस्या गर्नुभएको थियो । त्यस्तै देवघाट हुँदै केही वर्ष सेती किनार, पोखरामा बसेर अष्टाङ्ग योग साधना गर्नुभएको थियो । ‘एकान्तमा साधना र लोकान्तमा सेवा’ यही महापुरुषहरूको वृत्ति हुनेगर्दछ । उहाँले पनि आफ्नो अध्ययन पूरा गरी योग साधकका रूपमा समेत स्थापित भएपछि मातृभूमिका लागि केही गर्न भनी विक्रम सम्वत १९३१ मा आफ्नो जन्मस्थल दिङ्ला फर्कनुभयो ।

विद्यालय स्थापना

बाला गुरु षडानन्दले विक्रम सम्वत १९३२ चैत्र शुक्ल रामनवमी, सोमवारको शुभ साइतमा दिङ्ला, भञ्ज्याङको रमणीय उच्च स्थल कैलासमा स्थानीय जनताको सक्रिय संलग्नतामा नर्मदेश्वर शिव मन्दिर निर्माण गरी विद्यालय स्थापना गर्नुभयो । प्रारम्भिक वर्षहरूमा आफैले पढाउने गर्नुहुन्थ्यो । जनस्तरबाट व्यवस्थित यो विद्यालय नेपालको पहिलो विद्यालय हो भनिन्छ । यस पाठशालामा त्यस भेगका विद्यार्थीका अतिरिक्त नेपालको गुल्मी, सल्यान, प्युठानसम्मका र भारतको सिक्किम तथा असम समेतका विद्यार्थीहरू आई अध्ययन गर्दथे । यस विद्यालयमा वेद, व्याकरण, ज्योतिष तथा साहित्यको अध्ययन–अध्यापनका लागि छुट्टाछुट्टै कक्षाकोठाको व्यवस्था गरिएको थियो । विद्यार्थी र शिक्षकहरूको अध्ययनका लागि पुस्तकालयको व्यवस्था समेत गरिएको थियो । अझै पनि केही दुर्लभ ग्रन्थहरू त्यहाँ सुरक्षित रहेका छन् ।

सामुदायिक वनको व्यवस्था

बालागुरु षडानन्द प्रकृति र पर्यावरणको संरक्षणप्रति पनि सचेत हुनुहुन्थ्यो । उहाँले एउटा विशाल वनको स्थापना गराउनुभयो । त्यसमा स्थानीय रूपमा पाइने जामुन, गोगन, काफल, किम्बु, कटुस, ऐँसेलु, चिउरी, चिलाउने, पात्ले, ढाल्ने, झिँगनी, ओखर, भोर्लो, चाँप, समी, लप्सी, बडहर, कटहर, खनिउँ, भलायो, गायो, थल कमल, कोइरालो, काब्रो, चुवा, चमेली आदि र अन्य विभिन्न रुखहरू थिए । साथै त्यहाँ रुद्राक्षको वन सघन रूपमा हुर्काइएको थियो । यी बोट–बिरुवा धार्मिक तथा समाजिक रूपमा दैनिक आवश्यकतासँग आबद्ध थिए । पछि आएर यो वन ‘रुद्राक्ष वन’का रूपमा चर्चित हुन पुग्यो । यसलाई ‘जगेडा वन’ पनि भनिन्छ । यसलाई सामुदायिक धारणा अनुरूप संरक्षित ‘नेपालको पहिलो सामुदायिक वन’ मानिन्छ ।

समाज सुधार तथा सबै जातजातिसँगको सहयात्रा

बालागुरु षडानन्दले समाज सुधारको क्षेत्रमा उल्लेख्य योगदान पु¥याउनु भएको छ । उहाँले छुवाछुत प्रथा गलत हो भन्ने सन्देश प्रसार गर्नुभएको थियो । पानी चल्ने र नचल्ने भनी छुवाछुत भएको समाजमा स्थानीय मेलामा सबै जातजातिका मानिसहरूको सहयात्राको सुरुआत पनि उहाँले गर्नुभएको हो । उहाँकै नेतृत्वमा संस्कृत भाषा जन्मना ब्राह्मणले मात्र पढ्ने भाषा नभएर सबै जातजातिले पढ्ने व्यवस्था समेत भयो ।

फजुल खर्च नियन्त्रण र सदाचार शिक्षा

बिवाह, व्रतबन्ध आदिमा भोजका नाममा समाजमा हुने फजुल खर्च नियन्त्रण गर्न १०८ बटुकहरूको सामूहिक व्रतबन्ध स्थानीय नारायण चौरमा गराई सामूहिक कार्य गर्ने व्यवस्था पनि उहाँले गर्नुभयो ।  विद्यालयबाट शिक्षा प्र्राप्त गर्नु त छँदै छ, त्यसका अतिरिक्त आध्यात्मिक एवम् नैतिक ज्ञान समेत प्रदान गरी समाजमा सदाचार फैलाउने उद्देश्यले चौमासा पुराण र पर्व–पर्वमा नैतिक–आध्यात्मिक प्रवचन दिने व्यवस्था समेत उहाँको नेतृत्वमा भएको थियो । त्यस कालखण्डमा लोकलाई संस्कार र संस्कृतिको आलोकसित जोड्ने उहाँको यो अभियानले स्वधर्म–संस्कृतिप्रति निष्ठा जागरणको महत्तम साध्यलाई सम्बोधन गरेको थियो । 

सिद्धिप्राप्ति र श्री १०८ को उपाधि

विधिपूर्वक नियमहरू पालना गर्दै चौबीस लाख पटक गरिएको गायत्री मन्त्रको जपलाई एक पुरश्चरण भनिन्छ । आबाल ब्रह्मचारी षडानन्दले राजयोग, हठयोग आदि अष्टाङ्ग योग साधनाका साथै चौबीसपल्ट गायत्री पुरश्चरण गर्नुभएको थियो । षडानन्द उच्च तहसम्मको विद्याध्ययन, अष्टाङ्ग योग साधना र गायत्री उपासनाबाट प्राप्त सिद्धि र क्षमताबाट परिचित भई उहाँको योग्यताको कदर गर्न वाराणसीको विद्वद्गणले उनलाई श्री १०८ उपाधिले सम्मानित गरेको थियो । उहाँ योग साधनारत रहेरै दिवङ्गत हुनु, त्यस कालखण्डमा राज्यले पनि गर्न नसकेको समाज सुधार तथा शिक्षा केन्द्र स्थापनाका लागि विशाल निर्माण कार्य गरिनुले उहाँमा विशिष्ट सिद्धि थियो भन्नुमा दुई मत रहँदैन ।

देहावसान

विक्रम सम्वत १९६६ सालमा धर्म पत्रिका मार्फत आफ्नो सिर्जना प्रकाशित गरी विद्यालयको सञ्चालन, व्यवस्थापन तथा मन्दिरको पूजापाठ, मेलापर्व आदि सञ्चालनको सम्पूर्ण व्यवस्था मिलाएपछि उहाँ काठमाडौँ, टेकुको पचली घाटमा अवस्थित आश्रममा फर्किनुभयो । विक्रम सम्वत १९७३ सालको जेष्ठ शुक्ल त्रयोदशीका दिन योग साधनामा रहँदारहँदै उहाँ ब्रह्मलीन हुनुभयो ।

महापुरुषको जन्म र कर्म दिव्य हुन्छन् । यस्ता महात्माहरू लोकलाई कर्तव्यको शिक्षा दिन तथा लोकहितमै कार्य गर्नुपर्छ भन्ने प्रेरणा दिन अवतरित भएका हुन्छन् । ‘उत्तिष्ठ, जाग्रत’ भन्ने उपनिषद्को निर्देशलाई आत्मसात् गरी ‘आफू बन्नु र समाजलाई बनाउनु’ नै महामनाहरूको अवतरणको उद्देश्य हुनेगर्दछ । यस पवित्र देवभूमि, वेदभूमिमा अवतरित भएर आफ्नो कुल, जन्मथलो र नेपाल जननीलाई कृतार्थ तुल्याउने यस्ता महामानवबाट प्रेरणा लिनसक्नु एवं उहाँहरूकै अनुगामी बनेर जगद्हिताय कर्म गर्नु नै यस्ता दिव्यात्माप्रति सार्थक श्रद्धाञ्जलि हुनेछ ।

____________

विजयप्रसाद मिश्र

मेरो कल्याण कसरी हुन्छ प्रभु ?

॥ॐ श्रीपरमात्मने नमः॥

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः 

पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।

यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे 

शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥७॥

॥श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय २, श्लोक ७॥

[अर्जुन भन्छन्] कायरतारूपी दोषले तिरस्कृत भएको र धर्मको विषयमा अन्तःकरण मोहित भएको म हजुरलाई प्रश्न गर्दछु, मेरोलागि निश्चित कल्याण गर्ने जे छ, त्यो कुरा मलाई भनिदिनुहोस् । म हजुरको शिष्य हुँ. हजुरको शरणमा आएको छु, मलाई शिक्षा दिनुहोस् ।

व्याख्या– प्रत्येक मनुष्य वास्तवमा साधक हो । कारण, चौरासी लाख योनिहरूमा भौतारिँदै जीवलाई भगवान्‌ले यो मनुष्य शरीर केवल आफ्नो कल्याण गर्नका लागि नै प्रदान गर्नुहुन्छ । यसैले कुनै पनि मनुष्यलाई आफ्नो कल्याणबाट निराश हुनुपर्दैन । मनुष्य मात्रलाई परमात्म प्राप्तिको जन्मसिद्ध अधिकार छ । साधक हुनाको नाताले मनुष्य मात्र आफ्नो साध्यलाई प्राप्त गर्नमा स्वतन्त्र, समर्थ, योग्य र अधिकारी छ । सबैभन्दा पहिले यस कुराको आवश्यकता छ कि मनुष्यले आफ्नो उद्देश्यलाई  पहिचान गरी दृढ़तापूर्वक यो स्वीकार गरोस् कि म संसारी होइन, बरु साधक हुँ ।

म स्त्री हुँ, म पुरुष हुँ, म ब्राह्मण हुँ, म क्षत्रिय हुँ, म शूद्र हुँ, म ब्रह्मचारी हुँ, म गृहस्थ हुँ, म वानप्रस्थ हुँ, म संन्यासी हुँ आदि मान्यताहरू केवल सांसारिक व्यवहार (मर्यादा) का लागि त ठीकै हो, तर परमात्मप्राप्तिमा यी बाधक हुन् । यी मान्यताहरू शरीरलाई लिएर बनेका हुन् । परमात्मा प्राप्ति शरीरलाई हुँदैन, बरु स्वयं साधकलाई हुन्छ । साधक स्वयं अशरीरी नै हुन्छ ।

अर्जुनले, मैले आफ्नो कल्याण गर्नु छ भनी आफ्नो वास्तविक उद्देश्यलाई चिनेका छन् । यसैले उनी युद्ध गर्नु अथवा नगर्नु भनी नसोधेर आफ्नो कल्याणको निश्चित उपाय सोध्दैछन् ।

स्वामी रामसुखदासजी महाराजकृत गीता प्रबोधनीबाट

ज्ञानका लागि गुरु होइन, तीव्र जिज्ञासा चाहिन्छ — स्वामी रामसुखदासजी महाराज

गुरु–शिष्यको सम्बन्धबाट मात्र ज्ञान हुन्छ— यस्तो कुरा देख्नमा आउँदैन । कारण के हो भने, जसले गरु बनाएका छन्, गुरु–शिष्यको सम्बन्ध स्वीकार गरेका छन्; ती सबैलाई ज्ञान भएकै होस्— यस्तो देखिँदैन । तर तीव्र जिज्ञासा भएपछि ज्ञान हुन्छ— यस्तो चाहिँ देख्न, सुन्न पाइन्छ । तीव्र जिज्ञासुका लागि गुरु–शिष्यको सम्बन्धमा बाँधिनु आवश्यक छैन । तात्पर्य के हो भने जबसम्म आफ्नो जिज्ञासा तीव्र हुँदैन, तबसम्म गुरु–शिष्य सम्बन्ध स्वीकारेर पनि ज्ञान हुँदैन र जिज्ञासा तीव्र भएपछि साधकले गुरु–शिष्यको सम्बन्धबिना नै कसैबाट पनि ज्ञान लिनसक्छ । तीव्र जिज्ञासा भएका साधकलाई भगवान् स्वप्नमा पनि शुकदेव आदि (पहिले भइसकेका) सन्तहरूबाट मन्त्र प्रदान गर्नुहुन्छ ।

शिष्य बनेपछि गुरुको उपदेशबाट ज्ञान भइहाल्छ– यस्तो नियम छैन । कारण के हो भने, उपदेश पाएर पनि यदि आफू स्वयंको जिज्ञासा र लगन हुँदैन भने शिष्यले त्यस उपदेशलाई धारण गर्न सक्नेछैन । तर तीव्र जिज्ञासा, श्रद्धा–विश्वास भएपछि मनुष्यले कुनै सम्बन्धबिना नै उपदेश धारण गर्दछ— ‘श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम्’ (४।३९) । तात्पर्य के हो भने ज्ञान आफू स्वयंको जिज्ञासा, लगनबाट नै हुन्छ, गुरु बनाउनाले मात्र हुँदैन ।

यदि कसैलाई सक्कली गुरु फेला परे पनि उसले उनलाई गुरु, महात्मा मान्नेछ, स्वयं उनीमाथि श्रद्धा–विश्वास गर्नेछ भने मात्र त्यसबाट लाभ हुनेछ । यदि ऊ स्वयं श्रद्धा–विश्वास गर्दैन भने त साक्षात् भगवान्‌ नै प्राप्त भए पनि उसको कल्याण हुनेछैन । दुर्योधनलाई भगवान्‌ले उपदेश दिनुभयो र पाण्डवहरूसँग सन्धि गर्नका लागि धेरै सम्झउनुभयो, तर पनि उसमा कुनै प्रभाव परेन । उसले नमानेसम्म भगवान्‌ले पनि केही गर्न सक्नुभएन । तात्पर्य के हो भने आफैले मान्नाले, स्वीकार गर्नाले नै कल्याण हुनेछ । अतः गीता आफू स्वयंले नै आफ्नो उद्धार गर्ने प्रेरणा प्रदान गर्दछ– ‘उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानम्’ (६।५) ।

स्वामी रामसुखदासजी महाराजकृत ‘सच्चा गुरु कौन ?’ पुस्तकबाट

अनुवाद— विजयप्रसाद मिश्र

जन्मजयन्ती विशेष | भगवत्पाद श्रीनिम्बार्काचार्य

— विजयप्रसाद मिश्र

................................................ ............................. ...............

अवतारको उद्देश्य

भगवत्स्वरूप सनातन धर्मको रक्षा स्वयं श्रीभगवान्‌बाट नै हुने कुरा शास्त्रहरूमा उल्लेख भएको छ । यसको पुष्टि भगवद्वाङ्मय स्वरूप श्रीमद्भागवतमहापुराण (१०।३३।२७) ले यसरी गरेको छ—

संस्थापनाय धर्मस्य प्रशमायेतरस्य च । 
अवतीर्णाे हि भगवान् अंशेन जगदीश्वरः ।।

निश्चय नै कलियुगमा पापरूपी अग्निले संसारलाई जलाइरहेकोछ । दुराचार, भ्रष्टाचार, व्यभिचार, पाखण्डले उत्पन्न हुने अज्ञानान्धकारको नाश गर्न स्वयं भगवत्कृपाद्वारा महापुरुषहरूको अवतार हुने गर्दछ । तिनै महापुरुषद्वारा सनातन धर्मको अभ्युदय र संरक्षण भइरहेको छ । यसका असङ्ख्य उदाहरण छन् । कलिकालको प्रभावले अनेक मतवादको प्रसारसँगै धर्म (शुद्ध भक्तिभाव) मा आएको भगवत्पाद श्रीनिम्बार्काचार्य ह्रास र मोह एवं अज्ञानको अन्धकारले संसारलाई छपक्कै छोपेको अवस्थामा धर्मको रक्षा एवं पुनःस्थापनाका निम्ति श्रीभगवान्‌को आज्ञाबाट आयुधराज सुदर्शन स्वयं यस धर्तीमा अवतीर्ण हुनुभएको थियो ।

सुदर्शनो द्वापरान्ते कृष्णज्ञाप्तो जनिष्यति ।
निम्बादित्य इति ख्यातो धर्मग्लानि हरिष्यति ।।

यसरी भविष्य पुराणमा भगवान् श्रीवेदव्यासले भन्नुभएको छ — हे ऋषीश्वर हो ! द्वापरको अन्त्य र कलियुगको प्रारम्भमा श्रीकृष्ण भगवान्को आज्ञाले निम्बार्काचार्यका रूपमा सुदर्शन श्रीभगवान्‌को अवतार हुनेछ र ग्लानि हुँदै गरेको सनातन धर्मको उद्धार गर्नुहुनेछ । 

श्रीसुदर्शनचक्रावतार

मेरुश्च दक्षिणे पार्श्वे नर्मदाया तटे शुभे । 
देशे तैलङ्गकेरण्ये देवर्षि वर शोभिते ।।
तत्रावतीर्य सद्धर्मान् नारादाद् देवदर्शनम् ।

‘हे सुदर्शन ! मेरु पर्वतको दक्षिणपार्श्व नर्मदा एवम् गोदावरीनजिकको सुरम्य तट देवर्षि नारदादिले परिसेवित पवित्र धर्तीमा तिमी अवतरित भई सद्धर्मको रक्षा गर ।’ प्रभुबाट भएको यस आज्ञालाई शिरोधार्य गर्दै सुदर्शन चक्र पृथ्वीमा अवतरित हुन तत्पर हुनुभयो । उता श्रीभगवान्‌ले देवर्षि नारदलाई गोदावरी तटवासी परमतपस्वी महर्षि अरुण र माता जयन्तीका घरमा पठाई पुत्रप्राप्तिको निम्ति नैमिषारण्य तीर्थमा तपस्या गर्ने आदेश दिनुभयो । देवर्षि श्रीनारदमुनिको आदेशानुसार माता जयन्ती र पिता अरुणले सन्तानगोपालको मन्त्रदीक्षा ग्रहण गरी नैमिषारण्य तपस्या गर्नुभयो । तपस्याको फलस्वरूप केही

दिनमै उहाँलाई ईश्वर अनुग्रह प्राप्त भयो । राति शयन गरेका बेला माता जयन्तीले स्वप्नमा साक्षात् आयुधराज सुदर्शन आएर गर्भमा प्रवेश गरेको देख्नुभयो । भावविह्वल अवस्थामा निद्राबाट ब्युँझिएर उहाँले आफ्ना पति महर्षि अरुणलाई यो सबै घटना यथावत् सुनाउनुभयो । यसपछि नैमिषारण्यवासी ऋषिमुनिहरूका समीप गई पतिपत्नीले आदरपूर्वक स्वप्नको वृतान्त सुनाएपछि नैमिषारण्यवासी ऋषिमुनिहरूले भन्नुभयो – ‘हे माता ! तपाईंको व्रत पूर्ण भएको छ । अब आफ्नो घर जानुहोस् । भगवत् कीर्तन गरी घरै बस्नुहोस् । यहाँहरूको मनोकांक्षा पूरा हुनेछ ।’ त्यसपछि ऋषिमहर्षिहरूको आशीर्वाद पाएर प्रसन्न ऋषिवर अरुण र माता जयन्ती आफ्नो जन्मभूमि गोदावरीतर्फ प्रस्थान गर्नुभयो । 

निश्चित् समय आएपछि यस धरालाई धाम बनाउन तथा वैदिक धर्माचरणमा आएको शिथिलता पन्छाउँदै प्राणीमात्रको कल्याणका निम्ति कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिन श्रीसुदर्शनले अवतार ग्रहण गर्नुभएको थियो— 

कार्तिकस्य शीते पक्षे पूर्णिमावृषगे विधौ ।
कृत्तिकारित्यसहिते ह्युच्चस्थेग्रहपञ्चके ।।
निम्बादित्य इति ख्यातो भगवाँश्च सुदर्शनः ।।

— वामनपुराण

कार्तिक महिनाको शुक्ल पक्ष, पूर्णिमा तिथि, चन्द्रमा वृष राशिमा भएको, कृतिका नक्षत्रसहित पाँचैओटा ग्रह उच्चस्थानमा भएको मेष लग्नमा सुदर्शनचक्रावतार भगवान् प्रकट भई श्रीनिम्बार्काचार्यका नामले प्रख्यात हुनुभयो । (कतै–कतै सनकादि मुनिहरूको अवतार पनि भनिएको पाइन्छ ।)

श्रीनिम्बार्कका अनुयायीहरू आचार्य निम्बार्कको अवतरण द्वापरयुगको अन्त्यमा भएको विश्वास गर्छन् भने आधुनिक विद्वान्हरूले उहाँको जन्म सन् १३०० र १४००का बीचमा भएको मत राखेका छन् । (गीताप्रेसबाट प्रकाशित ‘कल्याण’ भगवत्प्रेम अङ्कमा निम्बार्कभूषण श्रीवासुदेवशरण उपाध्यायले उहाँको जन्म युधिष्ठिर संवत् ६ अर्थात् युधिष्ठिर महाराज सिंहासनारुढ हुनुभएको छैटौँ वर्षमा— महाभारतकालमै भएको कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ ।) 

आह्लादित माता–पिताले शुभ लक्षणयुक्त बालकको नाम ‘नियमानन्द’ राखेका थिए । भनिन्छ, नियमानन्दको उपनयन संस्कार भइरहेका बेला देवर्षि नारद उपस्थित भई उहाँलाई श्रीगोपाल मन्त्र दीक्षा र श्रीकृष्णोपासनाको उपदेश दिनुभएको थियो । निम्बार्क सम्प्रदायमा प्रदान गरिने मुकुन्दशरण दीक्षा मन्त्र पनि दवर्षि नारदबाटै प्राप्त भएको हो भन्ने मान्यता छ । उहाँले भगवान् श्रीकृष्णको जन्मस्थल व्रजक्षेत्रमा साधना गर्नुभएको थियो । श्रीराधाकृष्णलाई आफ्नो उपास्यका रूपमा प्रतिपादन गर्नुभएको छ । 

निम्बार्काचार्य नामको प्रसंग

भविष्यपुराणमा निम्बार्क भगवान्का विषयमा एउटा सुन्दर कथा वर्णित छ— एक दिन सृष्टिकर्ता ब्रह्माजी छद्मभेष धारण गरी संन्यासी बनेर घुम्दै अरुणाश्रममा पुग्नुभयो । भोकप्यासले आकुलव्याकुल छद्मरूपधारी ब्रह्माजीलाई बालक नियमानन्दले भोजन गर्न आग्रह गर्नुभयो तर संन्यास धर्मका आधारमा सूर्यास्त भएपछि भोजन गर्न निषेध गरिएको हुनाले संन्यासी रूपधारी ब्रह्माजीले भोजन नगरी हिँड्न लागेको देखेर निम्बको वृक्षमा सूर्यसमान चक्रको तेज स्थापित गरी उज्यालो सूर्यको दर्शन गराई भोजन गराउनुभयो । यसरी निम्बको वृक्षमा सूर्यको दर्शन गराएको हुनाले नै आचार्यश्रीको नाम निम्बार्काचार्य भनी लोकविख्यात हुन पुगेको हो ।

निम्बार्क सम्प्रदाय

भागवत धर्मका चार सम्प्रदायमध्येको एउटा निम्बार्क सम्प्रदाय हो । यस मतानुसार ‘नान्या गतिः कृष्णपदारविन्दात्’— राधासर्वेश्वर भगवान् श्रीकृष्णका चरणारविन्दलाई छोडेर जीवका लागि गति अर्थात् मोक्षको अर्को कुनै साधन छैन । 

ब्रह्माजीका मानसपुत्र सनक, सनन्दन, सनातन र सनतकुमार यस सम्प्रदायका प्रथम आचार्य हुनाले यसलाई ‘चतुःसन’ सम्प्रदाय भनिएको छ । श्रीभगवान्‌ स्वयं हंसको रूप धारण गरी अविद्यारहित ती चार ऋषिहरूलाई तत्त्व–उपदेश दिनुभएको थियो— त्यसैले यस सम्प्रदायलाई ‘हंस’ संप्रदाय पनि भनिन्छ । अतः निम्बार्क सम्प्रदायका अनुयायीहरू श्रीमद्भागवतको एघारौं स्कन्धको हंसावतार प्रसङ्गलाई निम्बार्क दर्शनको प्रारम्भसँग जोडेर आराधना गर्दछन् । 

परम्परानुसार, सनकादिबाट देवर्षि नारदले र देवर्षिबाट स्वयं निम्बार्काचार्यले व्रजक्षेत्रस्थित गोवर्धनको फेदीमा द्वैताद्वैतवादको दीक्षा प्राप्त गर्नुभएको मान्यता छ । ब्रह्मसूत्र पहिलो अध्यायको तृतीय पाद, आठौँ सूत्रको भाष्यमा आफ्नो गुरुपरम्पराका सम्बन्धमा स्वयं श्रीनिम्बार्क भगवान्‌ भन्नुहुन्छ— 

परमाचार्यैः श्रीकुमारैरस्मद्गुरवे श्रीमन्नारदाय
उपदिष्टो भूमात्वेव विजिज्ञासितव्य इति ।।

निम्बार्क दर्शनमा ब्रह्मका साथ जीव, जगत् र मायाको भेदाभेद अथवा द्वैताद्वैत सम्बन्ध प्रतिपादन गरिएको छ । आचार्य निम्बार्कले प्रतिपादन गर्नुभएको वेदान्त दशश्लोकीका अनुसार तत्त्वहरू तीन प्रकारका छन् – ब्रह्म, जीव र जगत् । द्वैताद्वैत (भेदाभेद) मतानुसार यो देखिने जगत् र जीव दुबै मूलतः ‘ब्रह्म’ हुन् तर ब्रह्मको सत्ता जगत् र जीवसम्म मात्र सीमित छैन अपितु यी दुबैलाई अतिक्रमण गरेर पनि ब्रह्मको सत्ता छ । ब्रह्म सर्वशक्तिमान हुनुहुन्छ र उहाँको सगुणभाव नै मुख्य हो। यस जगतका रूपमा परिणत भएर पनि उहाँ निर्विकार हुनुहुन्छ। अतः ब्रह्मलाई सगुण र निर्गुण दुबै रूपमा वर्णन गरिएको छ । ब्रह्म विभू र सर्वव्यापी हुनुहुन्छ अतः जीव र जगत्मा पनि ब्रह्म व्याप्त हुनुहुन्छ । यही अतीत रूप ब्रह्म नै जगत्को मूल उपादान कारण हुनुहुन्छ । जगतको सृष्टि, स्थिति एवं लय उहाँबाटै हुन्छ। उहाँ जगतका निमित्त एवं उपादान कारण हुनुहुन्छ। जगत उहाँको परिणाम हो र उहाँ अविकृत परिणामी हुनुहुन्छ। ब्रह्म जीव तथा जड़भन्दा अत्यन्त पृथक हुनुहुन्छ । जीव पनि ब्रह्मको परिणाम हो तथा नित्य छ । 

जगत् र जीव ब्रह्मका अंश मात्र हुन् । अंशका साथ अंशीको जस्तो भेदाभेद सम्बन्ध हुन्छ जगत् र जीवका साथ ब्रह्मको पनि यस्तै सम्बन्ध छ । अंश सम्पूर्ण अवयवका साथ अंशीको अङ्गीभूत छ— अतएव अभिन्न (अभेद/अद्वैत) छ; तर अंशीको सत्ता अंशलाई अतिक्रमण गरेर पनि विद्यमान छ; अंश–मात्रमा अंशीको सत्ता पर्याप्त छैन; अतएव अंशी अंशभन्दा भिन्न (भेद/द्वैत) पनि छ । यसलाई श्रीनिम्बार्काचार्यले स्वाभाविकभेदाभेद सिद्धान्तका रूपमा प्रतिपादन गर्नुभएको छ ।

श्रीनिम्बार्क–अनुसार जीवले भगवान्‌को प्रसन्नता एवं उहाँको दर्शन प्राप्त गरोस्, यही यस सृष्टिचक्रको प्रयोजन हो । जीवका समस्त क्लेशहरूको निवृत्ति एवं परमानन्द प्राप्ति भगवान्‌लाई प्राप्त गर्नाले मात्र हुनेछ । 

मायाका कारणले जीव संसारमा अलपत्र परेको छ । जीवको लक्ष्य श्रीराधाकृष्णको साहचार्य प्राप्त गर्नु हो । उसले ‘श्रीकृष्णो वै स्वयं राधा या राधा स जनार्दनः’ भन्ने श्रीराधाकृष्ण अभेदत्वलाई आत्मसात् गरी अनन्य उपासना गरेर आफू ब्रह्मको नित्य सहचर हुँ भन्ने बोध र सान्निध्य प्राप्त गर्न सक्छ । उपासनाद्वारा मात्र ब्रह्मप्राप्ति सम्भव छ । ब्रह्मको सगुण एवं निर्गुण दुबै रूपमा विचार गर्न सकिन्छ, तर जीवको मुक्तिको साधन भक्ति मात्र हो।

ब्रह्मका साथ आफ्नो र जगतको अभिन्नत्वको अनुभूति नै जीवको मुक्तावस्था हो । यो भगवत्प्राप्तिबाट नै सम्पन्न हुन्छ । 

भक्तिद्वारा मात्र भगवान्‌लाई प्राप्त गर्न सकिन्छ। सत्कर्म एवं सदाचारद्वारा शुद्धचित्तमा जब भगवत्कथा एवं भगवान्‌का गुण-श्रवण गरी भगवान्‌को प्रसन्नता प्राप्त गर्ने इच्छा जाग्रत हुन्छ, तब मुमुक्षु पुरुष सद्गुरुको शरण ग्रहण गर्दछ। गुरुद्वारा उपदिष्ट उपासनाद्वारा शुद्धचित्तमा भक्तिको प्राकट्य हुन्छ। यही भक्तिले शरणागत भक्तलाई भगवत्प्राप्ति गराई मुक्त पार्दछ ।

उहाँले द्वैत र अद्वैत पक्षलाई एउटामै समेटेर समन्वयवादको शंखघोष गरेर सबैलाई समभावले हेर्ने शिक्षा यस जगत्लाई प्रदान गर्नु भयो । आफ्नो दार्शनिक मत प्रतिपादन गर्न उहाँले कसैको खण्डन गर्नुभएको पाइँदैन । अरुको आलोचना अथवा अरुप्रति द्वेषभाव नराखी पनि आफ्नो अभिमत स्थापित गर्न सकिन्छ भन्ने शिक्षा श्रीनिम्बार्क भगवान्‌बाट लिन सकिन्छ । 

ग्रन्थ रचना

वेदान्त पारिजात सौरभ ब्रह्मसूत्रको भगवत्पाद निम्बार्काचार्यकृत भाष्य हो । त्यस्तै, दशश्लोकी नामको दशवटा श्लोक भएको ग्रन्थमा द्वैताद्वैत मत प्रतिपादन गर्नुभएको छ । यही मत निम्बार्क सम्प्रदायको सिद्धान्त हो । २५ श्लोक भएको श्रीकृष्णस्तवराजमा पनि सम्प्रदायको सिद्धान्तबारे प्रकाश पारिएको छ । श्रीगोपाल मन्त्रको विस्तृत व्याख्याका रूपमा मन्त्ररहस्य षोडशी नामको १८ श्लोकयुक्त मौलिक ग्रन्थ पनि भगवत्पादकै कृति हो । त्यस्तै, प्रपन्न कल्पवल्लीमा मुकुन्दशरण मन्त्रको रहस्य उद्घाटन भएको छ । आचार्य निम्बार्कका प्रत्यक्ष शिष्य श्रीनिवासाचार्यले वेदान्तदशश्लोकीको भाष्यका रूपमा वेदान्त कौस्तुभ रचना गर्नुभएको छ । युगल विग्रह श्रीराधिमाधवका चरणकमलहरूको ध्यानमा सदा अनुषक्त, भक्ति, ज्ञान, वैराग्य–सञ्चित भागवत दीपका ज्योतिर्मयी किरणहरूले मोहरूपी अन्धकारलाई पन्छाउने, विश्वका सारा मत–मतान्तर जसको ‘उपासना मार्ग’को अनुगमन गर्दछन् यस्ता महामुनि जगद्गुरु भगवान् श्रीनिम्बार्क आचार्यका चरणकमलहरूमा मनसा, वाचा, कर्मणा नमन गर्दछु—

यो राधावर पादपद्म युगल ध्यानानुषक्तो मुनिः,
भक्तिर्ज्ञान विरागयोग किरणैः मोहांधकारान्त कृत् ।
लोकानां मत एव निम्बघटितं चादित्यनामानुगं,
निम्बादित्य गुरुं तमेव मनसा वन्दे गिरा कर्मणा ।।