काठमाडौँदेखि करीब आठ किलोमिटर उत्तर–पश्चिममा बागमती, सूर्यमती र चन्द्रमतीको संगमस्थलमा अवस्थित ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र पुरातात्विक दृष्टिले अति नै महत्वपूर्ण तीर्थ हो गोकर्णेश्वर । हिमवत्खण्डमा लेखिएको छ–
तयोश्च सङ्गमं तीर्थं पैतामह्यमिति श्रुतम् ।।
पुण्यदायिनी चन्द्रभागा (चन्द्रमती) एवं बागमतीको सङ्गममा अवस्थित तीर्थ पितामह तीर्थ नामले परिचित छ । पौराणिककालदेखि आजपर्यन्त यस क्षेत्रको महिमा रहिआएको छ । हिमवत्खण्ड नेपाल महात्म्यको १४०औँ अध्यायमा यहाँ श्राद्ध गर्दा २१ कुलको उद्धार हुन्छ भनिएको छ– ‘तत्र पिण्ड प्रदानाञ्च त्रिसप्तं प्रोद्धरेत्कुलम् ।’ विशेष गरी उत्तरगयाका नामले प्रख्यात यस क्षेत्रमा भाद्र महिनाको कुशे औँसी र पौष महिनाको गयाश्राद्ध–पर्वका बेला श्रद्धालुहरू पितृकर्मका लागि पुग्ने गर्छन् ।
सामान्यतः अन्य समयमा पनि यहाँ दर्शनार्थी भक्तजनहरूको उल्लेख्य उपस्थिति रहिरहेको हुन्छ । वाग्मती, चन्द्रमती र सूर्यमतीको त्रिवेणी सङ्गम र गोकर्ण वनले बनाएको सुरम्य वातावरणयुक्त स्थलमा भगवान् गोकर्णेश्वर महादेवको भव्य मन्दिर अवस्थित छ ।
उत्पत्तिबारे आख्यान
भगवान् गोकर्णेश्वर महादेवको उद्भवसम्बन्धी अनेक लोकोक्ति, जनधारणा र विश्वास नेपाली जनजीवनमा व्याप्त छन् । नेपाल महात्म्यअनुसार, परापूर्वकालमा भगवान् शिव कैलासबाट अन्तध्र्यान हुनुभएको थियो । उहाँलाई खोज्न निस्किनुभएका ब्रह्मा, विष्णु एवं इन्द्रले महादेवलाई पशुपतिक्षेत्रस्थित श्लेष्मान्तक वनमा मृगको रूप धारण गरी मृगको बथानका साथ विचरण गरिरहेको अवस्थामा देख्नुभएछ । उहाँलाई पक्रन भनी घेरा हाल्दा उहाँ उम्कन खोज्नुभएछ । बल्लतल्ल तीनै देवको हातमा मृगरूपी शिवको सिङ आएछ । सिङ समात्नासाथ महादेव त्यहाँबाट पुनः अन्तध्र्यान हुनुभएछ र देवताहरूको हातमा सिङ मात्र परेछ । त्यसरी समातिँदा सिङ तीन टुक्रामा विभक्त भएछ । त्यतिकैमा आकाशवाणी भएछ, ‘आआफ्ना हातमा परेको सिङ स्वर्ग, मत्र्य र पातालमा स्थापित गर्नु । यसबाट तीनै लोकको कल्याण हुनेछ ।’ आआफ्नो भागको सिङलाई देवराज इन्द्रले अमरावतीमा, भगवान् विष्णुले पातालमा र ब्रह्माले मत्र्यलोक (पृथ्वी)–को गोकर्णमा स्थापना गर्नुभएको थियो । कालान्तरमा यसै स्थानमा स्थापित सिङलाई गोकर्णेश्वर महादेवका नामले पूजाआजा गर्न लागिएको हो ।
अर्को जनश्रुति अनुसार भगवान् शिवका वाहन नन्दीले केदारनाथबाट प्रवेश गरेर काठमाडौँको यसै पुण्य क्षेत्रबाट निस्कनुभएको हुनाले यस उत्तम क्षेत्रलाई गोकर्ण भनिएको हो । श्रीमद्भागवत् महापुराण महात्म्यमा आउने प्रख्यात आख्यान अनुसार गोकर्ण नामका विद्वान् ब्राह्मणले आफ्ना मृत भाइ धुन्धुकारीलाई नरकबाट उद्धार गर्नका लागि यसै स्थानमा आएर श्राद्धगरी भागवत कथा गराएका थिए जसबाट धुन्धुकारीले मुक्ति प्राप्त गरेका थिए । त्यसै आधारमा यस स्थानको नाम गोकर्ण हुन गएको बताइन्छ ।
गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर
गर्भगृहमा अवस्थित गोकर्णेश्वर महादेवको प्रस्तर एउटा कालो प्राकृतिक प्रस्तर हो । यसको अवधि प्राग्ऐतिहासिक मानिन्छ । गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर ढुङ्गा, इटा र काठबाट बनेको छ । गोकर्णेश्वर मन्दिर कलाकृतिका दृष्टिले पनि निकै कलात्मक र भव्य छ । काष्ठकलाले भरिपूर्ण यो मन्दिरका काष्ठ तोरण, टँुडाल पनि कलात्मक छन् । तीन तले यो विशाल मन्दिरको माथिल्लो एक छाना तामाको पातायुक्त छ, जसमा सुनको मोलम्बा चढाइएको छ । मन्दिरको गजुर पनि तामाको स्वर्ण मोलम्बायुक्त रहेको छ । यो मन्दिरको तल्ला दुईवटा छाना चाहिँ झिागटीले छाइएको छ । तेस्रो तथा माथिल्लो छानाको चार सुरमा शुभताको प्रतीक मानिने चारवटा पूर्ण कलश झुण्ड्याइएको छ । यस मन्दिरको तीनवटै छानालाई काठका टुँडालले अड्याइएको छ । टुँडालमा देवी–देवताका सुन्दर आकृति शैवधर्मसँग सम्बन्धित दृश्यहरू अङ्कित गरिएका छन् ।
मन्दिरको दक्षिणतर्फ प्राङ्गण छेउमा ललितत्रिपुरासुन्दरीले राखेको विशाल घण्ट रहेको छ । यो मन्दिर राजा जयस्थिति मल्लले इ.स. १४२२मा जीर्णोद्वार गरी नित्यपूजा र अन्य पर्वोत्सवका लागि गुठीको समेत व्यवस्था गरेका थिए तर सो पूर्व कसले कुन समयमा बनाएको हो अहिलेसम्मको अन्वेषणबाट थाहा हुन सकेको छैन ।
हिन्दूका साथै बौद्ध अनुयायीको पनि महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक तीर्थस्थल हो गोकर्णेश्वर । हिन्दूहरू यस मन्दिरमा रहेको लिङ्गलाई महादेव र बौद्धहरू गगनगञ्ज बोधिसत्वको रूपमा पूजाआजा गर्दछन् । नेपालका ६४ शिवलिंगमध्ये एक मानिने गोकर्णेश्वर महादेवको ख्याति धेरै अगाडिदेखि बढेको पाइन्छ । गोकर्णेश्वरको मन्दिरको स्थापनाको तिथि स्पष्ट नभए पनि मध्यकालतिर जयस्थिति मल्लले बनाएको चर्चा पाइन्छ ।
No comments:
Post a Comment