🪷 🪷 🪷
तत्वज्ञान विशिष्ट अद्वैत वेदान्तको आधारमा
विशिष्ट अद्वैत वेदान्त रामानुजाचार्यद्वारा प्रतिपादित एक दर्शन हो जसले ब्रह्म (परमात्मा), जीवात्मा (व्यक्तिगत आत्मा), र जगत (संसार) बीचको सम्बन्धलाई तात्त्विक रूपले स्पष्ट पार्दछ। यस सिद्धान्तमा ब्रह्म नै सर्वोच्च वास्तविकता हो, तर जीवात्मा र जगत् दुवै ब्रह्मसँग अविच्छिन्न तर पृथक अस्तित्व राख्दछन्। यहाँ हामी तत्वज्ञानलाई विशिष्ट अद्वैत वेदान्तको दृष्टिकोणबाट बुझ्ने प्रयास गर्छौं:
१. परमात्मा (ईश्वर)
विशिष्ट अद्वैत वेदान्तमा ब्रह्मलाई ईश्वरको रूपमा चिनिन्छ, जो सर्वोच्च, सर्वशक्तिमान, सर्वज्ञ, र जगतको कारण हुन्। ईश्वर नै सृष्टिका स्रष्टा, संरक्षक, र विनाशक हुन्। तर ईश्वरले सृष्टिमा न केवल परामर्शकर्ता (कर्तृत्व प्रदान गर्ने) रूपमा काम गर्नुहुन्छ, उहाँ सृष्टिका हर तत्वसँग सम्बन्धित र उपस्थित हुनुहुन्छ। यद्यपि ईश्वर निर्गुण (गुणरहित) र निर्लेप हुनुहुन्छ, उहाँका अनन्त दिव्य गुणहरू छन्, जसले गर्दा सृष्टिमा उहाँको उपस्थिति रहन्छ।
विशिष्ट अद्वैतमा, ईश्वरले जीवात्मा र जगतलाई आफ्नो शरीरको रूपमा स्वीकार्नुहुन्छ। जसरी आत्माले शरीरलाई नियन्त्रण गर्छ, ईश्वरले सृष्टिलाई नियमन गर्नुहुन्छ। परमात्माको शक्ति माया वा प्रकृति हो, जसले सृष्टि निर्माण गर्छ, तर माया विशिष्ट अद्वैतमा शुद्ध र पवित्र शक्ति हो, न कि भ्रमकारक।
२. जीवात्मा (आत्मा)
विशिष्ट अद्वैत वेदान्तमा जीवात्मा परमात्माको अंश हो, तर पूर्णरूपले परमात्मासँग एकाकार छैन। जीवात्माहरू ईश्वरका सेवक हुन्, र तिनीहरूलाई ईश्वरबाट अलग अस्तित्व भए पनि परमात्माबाट पूर्णरूपले पृथक मानिँदैन। जीवात्मा सधैं ईश्वरको अंश रहन्छ, तर माया (ईश्वरको शक्ति) को प्रभावमा परेर संसारको बन्धनमा फस्छ।
जीवात्मा जन्म-मरणको चक्रमा फस्छ, किनभने यो संसारिक कर्म र इच्छाहरूमा संलग्न हुन्छ। ईश्वरप्रति शरणागति (प्रपत्ति) गरेर मात्र जीवात्माले मोक्ष प्राप्त गर्न सक्छ। जीवात्मा स्वयंले आफ्नो शक्ति र प्रयासले मोक्ष प्राप्त गर्न सक्दैन; यसका लागि ईश्वरको कृपा अनिवार्य हुन्छ।
३. जगत (प्रकृति)
विशिष्ट अद्वैतमा जगत (संसार) वास्तविक छ, ब्रह्मसँग अविच्छिन्न रूपमा जोडिएको छ, र यसलाई असत्य भनिँदैन। संसार ब्रह्मको शक्ति, माया, द्वारा सृष्टि भएको हो। यहाँ माया भ्रम होइन, बरु ईश्वरको सृजनात्मक शक्ति हो, जसले सृष्टिलाई विभिन्न रूप र आकार प्रदान गर्छ।
सृष्टि विभिन्न तत्वहरू (पञ्च महाभूत) बाट बनेको छ, जसको आधार ईश्वरकै संकल्प हो। प्रकृति, जीवात्मा र जगत, ईश्वरसँग सम्बन्धित छन् र उहाँको इच्छा अनुसार चल्छन्। संसारिक भोग्य वस्तुहरू माया द्वारा सृजित भए तापनि तिनीहरू माया होइनन्, केवल ईश्वरको खेल (लीला) को अंश हुन्।
४. समय
समयको वास्तविकता विशिष्ट अद्वैतमा अटल छ। समय निरन्तर चलिरहन्छ, र संसारको सबै वस्तु समयद्वारा प्रभावित हुन्छ। समयलाई तीन कालहरूमा विभाजन गरिएको छ- भूत (अतीत), वर्तमान, र भविष्य। ईश्वरले समयको परिधिभन्दा पर रहनुहुन्छ, किनकि उहाँ निराकार, शाश्वत र अनन्त हुनुहुन्छ। तर जीवात्मा र जगत समयद्वारा सीमित र प्रभावित हुन्छन्।
५. कर्म
कर्मको नियम विशिष्ट अद्वैतमा पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। जीवात्माले सृष्टिमा आफ्नो कर्मका आधारमा बन्धन वा मुक्ति अनुभव गर्छ। व्यक्तिले गरेको कर्मको परिणाम अवश्य प्राप्त हुन्छ, र यसले उसलाई संसारको चक्रमा बाँधिराख्छ।
कर्मलाई तीन भागमा विभाजित गरिन्छ -
१. संचित कर्म: विगतका जन्महरूमा गरिएका कर्महरू, जसको फल भविष्यमा प्राप्त हुन्छ।
२. प्रारब्ध कर्म: वर्तमान जन्ममा भोग्नुपर्ने कर्महरू।
३. क्रियमाण कर्म: अहिले गरिरहेका कर्महरू, जसको फल भविष्यमा प्राप्त हुनेछ।
विशिष्ट अद्वैत वेदान्तमा निष्काम कर्मको महत्त्व विशेष छ। फलको आशा बिना कर्म गर्नु ईश्वरको आराधना हो। यस प्रकारको कर्मले बन्धन हटाउँछ र जीवात्मालाई ईश्वरसम्म पुर्याउँछ।
मोक्ष
विशिष्ट अद्वैत वेदान्तमा मोक्ष भनेको जीवात्माले संसारिक बन्धनहरूबाट मुक्त भई ईश्वरको शरणमा जाने अवस्था हो। मोक्षमा जीवात्मा परमात्मासँग पूर्णतया एकाकार हुँदैन, तर उहाँको दिव्य स्वरूपमा विलीन हुन्छ र उहाँको अनन्त सेवामा रहन्छ।
मोक्ष प्राप्तिका लागि मुख्य साधनहरू हुन्:
१. भक्ति: ईश्वरप्रतिको निःस्वार्थ प्रेम र समर्पण।
२. प्रपत्ति: ईश्वरप्रति पूर्ण शरणागति।
३. कर्म योग: ईश्वरलाई अर्पित निष्काम कर्म।
४. ज्ञान: ईश्वरको वास्तविक स्वरूपको ज्ञान।
०००
प्रपत्ति भनेको विशिष्ट अद्वैत वेदान्तको एक महत्वपूर्ण सिद्धान्त हो, जसमा जीवात्माले परमात्मा (ईश्वर) प्रति पूर्ण रूपले समर्पण गर्नुहोस् भन्ने भनिन्छ। यो ईश्वरको शरणमा जाने प्रक्रिया हो, जहाँ जीवात्माले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन, कर्म, र भावनाहरू परमात्मालाई समर्पण गर्दछ, र उहाँको इच्छा अनुरूप आफ्नो जीवन बिताउने प्रतिज्ञा गर्दछ।
प्रपत्तिलाई शरणागति पनि भनिन्छ, जसमा व्यक्तिले ईश्वरलाई सर्वशक्तिमान र सर्वज्ञ मानेर आफ्नो सम्पूर्ण आत्मसमर्पण गर्दछ। यो पूर्ण आत्मसमर्पण गर्दा जीवात्माले आफ्नो अहंकार, स्वार्थ, र संसारिक इच्छाहरू त्याग्नुपर्छ र ईश्वरप्रतिको अडिग विश्वास र प्रेममा रहनुपर्छ। प्रपत्ति गर्दा व्यक्ति आफ्नो सम्पूर्ण कर्महरूको फललाई पनि ईश्वरको चरणमा अर्पित गर्छ र आफूलाई उहाँको संरक्षणमा राख्छ।
विशिष्ट अद्वैतमा, प्रपत्तिका पाँच मुख्य चरणहरू छन्, जसलाई पञ्चाङ्ग प्रपत्ति भनिन्छ:
- आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः – ईश्वरको इच्छालाई स्वीकार गर्नु।
- प्रातिकूल्यस्य वर्जनम् – ईश्वरविरुद्ध जाने कुनै पनि कर्म, विचार, र इच्छाहरूको परित्याग गर्नु।
- रक्षिष्यति इति विश्वासः – ईश्वरले आफूलाई अवश्य रक्षा गर्नुहुनेछ भन्ने दृढ विश्वास राख्नु।
- गोप्तृत्व-वारणम् – आफूलाई ईश्वरकै रक्षा र मार्गदर्शनमा राख्नु।
- आत्म-निक्षेप – आफ्नो सम्पूर्ण जीवन, कर्म, र आत्मालाई ईश्वरको चरणमा समर्पण गर्नु।
प्रपत्ति मोक्ष प्राप्तिको मार्गमा एउटा सरल र सीधा उपाय हो। यो भक्ति मार्गको एक विशेष रूप हो, जसमा जीवात्माले आफ्नो स्वतन्त्रता, इच्छाशक्ति, र कर्मको फलप्रति आसक्ति त्यागेर परमात्मासँग समर्पणको सम्बन्ध स्थापित गर्छ। ईश्वरको कृपाद्वारा, प्रपत्ति गर्ने व्यक्तिले संसारिक बन्धनहरूबाट मुक्ति प्राप्त गरेर मोक्ष पाउँछ।
समन्वय:
विशिष्ट अद्वैत वेदान्तको आधारमा, जीवात्मा, जगत, र परमात्मा आपसमा अविच्छिन्न रूपमा सम्बन्धित छन्। जीवात्मा, जो परमात्माको अंश हो, माया र कर्मको प्रभावमा परेर संसारको चक्रमा फस्छ। तर, भक्ति, प्रपत्ति, र ईश्वरको कृपाद्वारा यो बन्धनबाट मुक्त भई मोक्ष प्राप्त गर्न सक्छ।
यस दर्शनमा, ब्रह्म नै परम सत्य हो, तर संसार र जीवात्मा पनि उहाँकै अभिन्न अंगहरू हुन्। तसर्थ, ईश्वरसँगको सम्बन्धको माध्यमबाट जीवात्मा आफ्नो अस्तित्वको सारलाई बुझ्छ र मोक्षको मार्गमा अघि बढ्छ ।
No comments:
Post a Comment