सन्त शशिधर स्वामी

जोस्मणि सम्प्रदायमा महासिद्ध, योगीश्वर महामुनि जोस्मणि नामले प्रख्यात महापुरुषको जन्म नेपालको वर्तमान अर्घाखाँची जिल्लाको अर्घावामरुकमा भएको थियो । हेमन्तु मरासिनीका चारभाई छोराहरूमध्ये जेठा छोरा रामचन्द्रबाट प्रथम पुत्रका रूपमा लालमणि, लालमणिबाट दिशै र दिशैबाट प्रथम रत्नको रूपमा बालक शशिधरको जन्म धनञ्जय गोत्रीय ब्राह्मण परिवारमा विक्रम सम्वत् १७७० मा भएको हो ।

शशिधर मरासिनीका गायत्री गुरु धनेश्वर पोखरेल हुनुहुन्थ्यो । गायत्री दीक्षापछि शशिधरले केही वर्षसम्म घरमै धनेश्वर गुरु एवं पिता दिशै पण्डितबाट शिक्षा लिनुभएको थियो ।

सम्प्रदाय परम्परामा दीक्षा

रामानुजले श्री सम्प्रदाय अपनाउनुभयो । मध्वाचार्यले ब्रह्म सम्प्रदाय अपनाउनुभयो । विष्णुस्वाीले रुद्र सम्प्रदाय अपनाउनुभयो । र श्रीनिम्बाकाचार्यले सनकादि सम्प्रदाय अपनाउनुभयो । पद्मपुराणको एउटा श्लोकले चार वैष्णव सम्प्रदायबारे यस्तो जानकारी दिएको छ । यीमध्ये विष्णुस्वामी सम्प्रदायलाई आत्मसात् गर्ने र प्रचार–प्रसार गर्नेहरूको संख्या गुजरात, महाराष्ट्र आदि क्षेत्रमा धेरै छन् । ११औँ शताब्दीतिर भारतमा विष्णुस्वामीबाट रुद्र सम्प्रदाय स्थापना भएको थियो । विष्णुस्वामी सम्प्रदायमै सन्तहरू ज्ञानदेव, नामदेव आदि निकै प्रसिद्ध सिद्ध सन्त महात्मा भएका थिए । विष्णुस्वामीलाई पछ्याउँदै आचार्य वल्लभले पुष्टिमार्ग आरम्भ गर्नुभएको हो भन्ने मान्यता पनि छ ।

भारतको गुजरातस्थित जुनागढ, गिरिनार पर्वतमा उहाँले महासिद्ध योगी ज्योतिमुनि भुरेबाबासित हठयोगको शिक्षा लिनुभयो । कालान्तरमा त्यस क्षेत्रबाट सन्त श्री शशिधरमुनि आफ्ना गुरु भुरेबाबासँगै पौडी गढवाल पुग्नुभएको थियो । पश्चिम नेपालको महाकाली पारी पर्ने पौडी गढवाल क्षेत्रमा उहाँले विक्रम सम्वत् १८०१ तिर क्योंकालेश्वर मन्दिरको जीर्णोद्धार गरी त्यहाँ आफु र आफ्ना गुरु भुरेबाबाको लागि आश्रम समेत बनाउनु भएको थियो । पछि क्योंकालेश्वर मन्दिर भन्दामाथिको डाँडामा गुरु र आफ्नो लागि गुफा बनाइ केही समय उक्त गुफामा साधनारत रहनुभयो । सो स्थान आज पनि गुफाडाँडाको नामले प्रसिद्ध छ । 

पुनः नेपाल आगमन र सम्प्रदाय स्थापना

शशिधर स्वामी वि.सं १८१० सम्म अर्थात् जम्मा दस वर्ष पौडी गडवालमा बस्नु भयो । पौडी गढवालमा शशिधर स्वामीले आफ्ना गुरु ज्योतिमुनीदासको नामबाट ‘मुनी’ सम्प्रदाय र पौडी मठको स्थापना समेत गर्नु भएको थियो । उहाँले गुरु भुरेबाबाबाट अलौकिक सिद्धि प्राप्त गर्नुभएको थियो । त्यसपछि उहाँ चालीस बर्षे जवानी उमेरमा आफ्नो जन्मस्थल अर्घाखाँचीको बामरुकमा फर्कनु भयो । जन्मभूमिमा फर्किदा शशिधर स्वामी झरझराउँदा सिद्ध योगी तथा विद्वान्, टेहरीका महाराजा प्रताप शाह र नरेन्द्रशाह जस्ताको गुरु समेत बनिसक्नु भएको थियो ।

बामरुक आएपछि उहाँले विवाह गर्नुभयो । विवाह पश्चात् उहाँ कहिल्यै पौडी गडवाल जानु भएन । बामरुक आएपछि स्वामीजी केही समय खन गुफामा बस्नु भयो, त्यही नै लक्ष्मीनारायणको जन्म भयो । खन गुफामा बस्दा उहाँले गुफा व्यवस्थापनको लागि गुठीको समेत व्यवस्था मिलाउनु भएको थियो । त्यसपछि उहाँ गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गामा गई कुटी बनाई बस्न थाल्नु भयो । रेसुङ्गा आएपछि पृथ्वीनारायण शाह पनि उहाँबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो ।

नेपाल आइकन उहाँले जोस्मणि (जोसमनि) सम्प्रदाय आरम्भ गर्नुभयो । यो सम्प्रदाय मूलतः वैष्ण सम्प्रदायअन्तर्गत नै पर्छ । जोसमनिहरू तुलसीधारी र खाकमालाधारी हुन्छन् । यस सम्प्रदायमा प्रायः गृहत्यागी नभएर गृहस्थी साधक नै छन् । 

शशिधर स्वामीजीले नेपालमाभन्दा भारतको गढवालमा निकै प्रसिद्धी पाउनु भएको छ । उहाँको जवानी अवस्थाको चित्र गढवाली चित्रकारले सजीव रूपमा सुनको पानीले उतारी पौडी मठमा बाकसभित्र सुरक्षित रूपमा राखिएको छ । काठमाडौँदेखि पश्चिममा अब जोस्मनि छैनन् भने पूर्वतिर पनि ब्राह्मण–क्षत्रीयहरू कमै छन् । बरु राई, लिम्बु, मगर, तामाङ, गुरुङ, कामी, दमाई, सार्की आदि मात्र जोसमनि छन् । नेपालको खोटाङ, भोजपुर, इलाम, पाँचथर क्षेत्र र भारतको दार्जिलिङ, सिक्किममा र भुटान तथा बर्मा देशसम्म जोस्मनि सम्प्रदायको विस्तार छ । 

कृतिहरू

शशिधर मुनि संस्कृत भाषाका विद्वान् हुनुहुन्थ्यो । उहाँले जोशमणिसद्योसारः, तŒवगीता, योगात्मबोधः, हंसात्मबोधः, पञ्चमाश्रम, चित्प्रभाकाशः, वाणोपनिषद् जस्ता ग्रन्थ लेख्नुभएको छ । त्यस्तै, शशिधरमुनिलाई गढवालका लेखक तथा इतिहासकारहरूले गढवाली भाषाका आदिकवि पनि भनेर लेखेका छन् । काशी नागरी प्रचारिणी सभा र पुराना राजदरबारका पुस्तकालय टेहरी गढवाल आदिमा गढवाली भाषामा उहाँले लेख्नुभएका कृतिहरू प्राप्त छन् ।

रेसुङ्गा चुचुरोमा शशिधर र उहाँका छोरा लक्ष्मीनारायणको समाधि स्थलको मठ अद्यापि छ ।

____________________

डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको कृति “मिल्केका झिल्का”मा आधारित रही तयार पारिएको ।