धर्मबारे यो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण व्याख्या हो । यसमा ‘प्रजाः’ शब्दले समाज–जीवनलाई जनाएको छ । यहाँ के गर्दा र के नगर्दा समाजको धारणा (समाजको अस्तित्व अथवा समाज स्वस्थ रहिरहने अवस्था) बनिरहन्छ, त्यो शिक्षा दिने तत्त्वलाई धर्म भनिएको छ । गर्नयोग्य आचरणलाई ‘विधि’ भनिन्छ र गर्न–अयोग्य अथवा नगरिनुपर्ने आचरणलाई ‘निषेध’ भनिन्छ । विधि र निषेधको पालना गर्दा समाज व्यवस्था स्वस्थ रहन्छ । अतः समाज व्यवस्थालाई स्वस्थ राख्ने तत्त्व धर्म हो ।
हामीले विधि र निषेधको ज्ञान कहाँबाट प्राप्त गर्दछौँ ? यो प्रश्न प्रायः हाम्रो मनमा उठ्नसक्छ । यसको उत्तर हो ‘शास्त्र’बाट । ‘शासनात् शास्त्र मित्याहु’ अर्थात् मर्यादामा रहन शिक्षा दिने भएको हुनाले तिनलाई ‘शास्त्र’ भनिएको हो । वैदिक धर्ममा शास्त्रमध्ये सर्वोत्तम वेदलाई नै ग्रहण गरिन्छ । यसलाई श्रुति भनिन्छ । यस मुख्य शास्त्रमा विधि र निषेध गरी मानव समुदायका लागि उपदेशका दुई स्वरूपहरू छन् । जे गर्नयोग्य छ, करणीय छ त्यसलाई विधि भनिन्छ । जे गर्नयोग्य छैन, अयोग्य छ त्यसलाई निषेध भनिन्छ । विधि भनेको गर्नु भन्ने आज्ञा हो र निषेध भनेको नगर्नू भन्ने शास्त्रको आज्ञा हो ।
उदाहरणका लागि, व्यक्ति अत्यन्तै सांसारिक बन्दै गयो, भोगी बन्यो भने ऊ अमर्यादित बन्दछ । जस्तो पायो त्यस्तै खाने, आचरणमा मर्यादा नराख्ने हुन्छ । मानव, मानव रहँदैन, दानव बन्दछ । ऊ मांश भक्षण गर्न थाल्छ, भ्रष्ट आचरण गर्नथाल्छ । यस्तो अवस्थामा वेद भगवान् भन्नुहुन्छ— मा हिंसीः अर्थात् हिंसा नगर । मा हिंस्यात् सर्वभूतानि— कुनै पनि प्राणीको हिंसा नगर । यो श्रुतिको निषेध वचन हो ।
यस्तै, ‘सत्यं वद । धर्मं चर । स्वाध्यायान् मा प्रमदः । मातृदेवो भव । पितृ देवो भव । आचार्य देवो भव’ जस्ता विधि वचनका उदाहरण पनि छन् । धर्मलाई आचरणमा ल्याऊ । सत्य बोल । स्वाध्यायमा प्रमाद नगर । माता, पिता आचार्य आदिलाई देवस्वरूप ठान । देवभावले तिनको सेवा गर भनी वेद भगवान् विधि वचन दिनुहुन्छ । सबैको हित चिताउने, मङ्गलकै कामना गर्ने । मन, वचन र कर्ममा एकरूपता ल्याउने । यी सबै विधि वचन हुन् । यही मानवता हो । अर्थात् समाज–जीवनलाई धारण गर्ने मानवता नै धर्म हो ।
समाजको धारणा भनेको समाज रहनु, बलियो हुनु, सामाजिक जीवन लचिलो हुनु, समाज स्वस्थ रहनु र सामाजिक जीवनमा तितिक्षा (प्रतिकूलतालाई सहन गर्ने शक्ति) रहनु हो । हामी ‘शरीर धर्म’ शब्द पनि प्रायः प्रयोग गर्दछौं । अर्थात् शरीरलाई सन्तुलित राख्नका लागि सबैभन्दा पहिले खाने, पिउने, आराम, व्यायाम आदिबाट शरीरलाई सन्तुलनमा राख्नु हो । दोस्रो— शरीर बलियो बनाउनु हो । व्यायाम, योग, उपयुक्त आचरण, पौष्टिक आहार आदिले शरीरलाई बलियो बनाउन सक्छौँ । तेस्रो— शरीरलाई लचिलो बनाउन र त्यसलाई कायम राख्नु हो । यसका लागि आसन वा विभिन्न प्रकारका खेलहरूको अभ्यास नियमित रूपमा गर्नुपर्छ । चौथो— निरोगी रहनु हो । दिनचर्या र ऋतुचर्या अनुसार उचित बानी, खानपान र आचरणले शरीर स्वस्थ रहन्छ । तितिक्षा अर्थात सहनशक्ति— यो पाँचौं कुरा हो । प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि शरीरलाई अधिकतम समय स्वस्थ राख्नु भनेको तितिक्षवान बन्नु हो । निरन्तरको अभ्यासद्वारा शरीरको बल र इच्छा शक्ति बढाएर तितिक्षावान् बन्न सकिन्छ । यी सबै हुनसकोस् यस हेतुले जेजति गरिन्छ त्यही ‘शरीर धर्म’ मानिन्छ ।
यसरी नै ‘छिमेकी धर्म’ पनि छ । छिमेकीसँगको सम्बन्ध बलियो बनोस्, लचिलो होस्, स्वस्थ रहोस् र सजग रहनका लागि जे गर्नुपर्छ, त्यसैलाई ‘छिमेकी धर्म’ भनिन्छ ।
समाज–जीवन स्वस्थ, सबल, निरोगी, तितिक्षावान् भयो भने त्यो समाज दिगो पनि बन्दछ । समाजको निरन्तरता बनिरहन्छ । समाजलाई आफ्नो विशेषताहरूसहित चिरञ्जीवी बन्नका लागि केही आवश्यक कुरा बुझ्नुपर्छ । समाज बलियो हुन्छ संगठनबाट, आपसी स्नेह–सम्बन्धबाट । संगठन र परस्पर प्रेमभाव निर्माण गर्ने व्यवस्थाले समाज सबल बन्दछ । समुचित संस्कार, शिक्षा र उचित व्यवस्थाले समाज स्वस्थ, लचिलो र तितिक्षावन बन्छ । त्यसैले हाम्रा पुर्खाहरूले पुस्तौं–पुस्तामा संस्कार संक्रमणका लागि परिवार व्यवस्था, श्रेष्ठ–तेजस्वी र प्रभावी गुरुकुल शिक्षा प्रणाली, चारवटा आश्रम (ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र संन्यास) को व्यवस्था, वर्ण व्यवस्था आदिको निर्माण र अभ्यास गरेका थिए । यिनैको परिणामस्वरूप हिन्दू समाजमाथि सयकडौँ वर्षको निरन्तर विदेशी बर्बर आक्रमणपछि पनि हामी हाम्रो उत्कृष्ट वैदिक परम्पराबाट पूर्ण रूपमा टुटेका छैनौं । अर्थात् हामीले पालन गरेको धर्मले हाम्रो समाजलाई धारण गरेर राख्यो । अतः धर्म त्यही हो जसले समाज–जीवनलाई टुट्न दिँदैन, सबल–संगठित राख्दछ ।
भीष्मले युधिष्ठिरलाई दिएको निर्देशनमा भनेका छन्— 'जसले द्वन्द्व उत्पन्न गर्छ त्यो अधर्म हो र जसले द्वन्द्वको अन्त्य गरी एकता र सद्भाव ल्याउँछ त्यो धर्म हो ।' सबैलाई एकजुट गर्न र शुद्ध ईश्वरीय प्रेम र विश्वव्यापी भ्रातृत्वको विकास गर्न मद्दत गर्ने कुनै पनि कुरा धर्म हो । कुनै पनि कुरा जसले कलह, विभाजन र असमानता उत्पन्न गर्दछ र घृणा उत्पन्न गर्दछ, अधर्म हो । धर्म सामाजिक जीवनको संरक्षक हो; मानवताको एकमात्र शरणस्थान हो ।
________________
No comments:
Post a Comment