कृष्णं वन्दे जगद्गुरुम् | स्वामी रामसुखदासजी महाराज

जसबाट प्रकाश प्राप्त होस्, ज्ञान पाइयोस्, सही मार्ग देखियोस्, आफ्नो कर्तव्य देखियोस्, आफ्नो ध्येय देखियोस्, त्यो गुरु–तत्त्व हो । त्यो गुरु–तत्त्व सबैभित्र विराजमान छ । त्यो गुरु–तत्त्व जुन व्यक्ति, शास्त्र आदिबाट प्रकट हुनजान्छ, त्यसैलाई आफ्नो गुरु मान्नुपर्दछ ।

वास्तवमा भगवान् नै सबैका गुरु हुनुहुन्छ; किनभने संसारमा जो–कसैलाई ज्ञान, प्रकाश आदि प्राप्त हुन्छ, त्यो भगवान्बाट नै प्राप्त हुन्छ । त्यो ज्ञान जहाँ–जहाँबाट, जस–जसबाट प्रकट हुन्छ अर्थात् जुन व्यक्ति, शास्त्र आदिबाट प्रकट हुन्छ, त्यो गुरु कहलिन्छ; तर मूलमा भगवान् नै सबैका गुरु हुनुहुन्छ । 

भगवान्ले गीतामा भन्नुभएको छ, ‘म नै सबै प्रकारले देवताहरू र महर्षिहरूको आदि अर्थात् उनीहरूको उत्पादक, संरक्षक, शिक्षक हुँ’–‘अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः’ (१०।२) । 

अर्जुनले पनि विराटरूप भगवान्को स्तुति गर्दै भनेका छन्— ‘भगवन् ! हजुर नै सबैका गुरु हुनुहुन्छ’–‘गरीयसे’ (११।३७); ‘गुरुर्गरीयान्’ (११।४३) । अतः साधकलाई गुरुको खोज गर्ने आवश्यकता छैन । उसले त ‘कृष्णं वन्दे जगद्गुरुम्’ अनुसार भगवान् श्रीकृष्णलाई नै गुरु र उहाँको वाणी गीतालाई उनको मन्त्र, उपदेश मानेर उहाँकै आज्ञानुसार साधनमा लाग्नुपर्दछ । यदि साधकलाई लौकिक दृष्टिबाट गुरुको आवश्यकता पर्नेछ भने ती जगद्गुरु आफैले गुरुसँग भेट गराइदिनुहुनेछ; किनकि उहाँ भक्तहरूको योगक्षेम वहन गर्नेवाला हुनुहुन्छ– ‘योगक्षेमं वहाम्यहम्’ (९।२२) ।

सक्कली गुरु त्यही हुन्छ, जसले अरुलाई आफ्नो शिष्य बनाउँदैन, बरु गुरु नै बनाउँदछ अर्थात् तत्त्वज्ञ जीवन्मुक्त बनाइदिन्छ, दुनियाँको उद्धार गर्नेवाला बनाइदिन्छ । यस्ता गुरु गुरुहरूको टकसार, खानी हुन्छ ।

वास्तवमा जो महापुरुष (गुरु) हुन्छन्, तिनले शिष्य बनाउँदैनन् । कोही हाम्रो शिष्य बन्यो भने हामी (ज्ञानका) कुरा बताउनेछौँ भन्ने भाव उनीहरूमा कहिल्यै रहेकै हुन्न । अँ, ती महापुरुषबाट जसलाई ज्ञान प्राप्त भएको छ, उनीहरूले तिनलाई आफ्नो गुरु मान्दछन् । कसैले मानोस् वा नमानोस्, जसबाट जति ज्ञान मिल्दछ, त्यस विषयमा त्यो गुरु भइहाल्यो । जसबाट हामीलाई शिक्षा मिल्दछ, यस्ता माता–पिता, शिक्षक, आचार्य आदि पनि ‘गुरु’ शब्द अन्तर्गत आउँछन् ।

मनुष्य कसैलाई गुरु बनाएर भन्दछ— ‘म सगुरा भएको छु अर्थात् मैले गुरु धारण गरेँ, म निगुरा रहिनँ’ । यस्तो ठानेर ऊ सन्तोष गर्दछ भने उसको उन्नतिमा बाधा आउँछ । कारण, उसले अरु कसैलाई आफ्नो गुरु मान्नेछैन, अरुको सत्संग गर्ने छैन, अरुको व्याख्यान, विवेचना सुन्नेछैन । यसरी उसको कल्याणमा ठूलो बाधा आइपर्छ । वास्तवमा जो आफ्नो कल्याण चाहन्छन्, तिनले कसैलाई गुरु बनाएर कुनै ठाउँमा अडिदैनन्, बरु आफ्नो कल्याणका लागि जिज्ञासु बनिरहन्छन् । जबसम्म बोध हुँदैन, तबसम्म उनीहरू कहिल्यंै पनि सन्तुष्ट हुँदैनन् । यति मात्र होइन, बोध भएपछि पनि उनीहरू सन्तोष गर्दैनन्, बरु सन्तोष स्वतः हुनजान्छ । यो उनीहरूको विवशता हो !

- स्वामी रामसुखदासजी महाराज

____________________

गीताप्रेसबाट प्रकाशित सच्चा गुरु कौन ? पुस्तकबाट साभार ।

गुरु–शिष्य सम्बन्धबारे स्वामी रामसुखदासजी महाराजको कथन

अर्जुन हमेशै भगवान्सँगै रहन्थे; भगवान्सँगै खान्थे–पिउँथे, उठ्थे–बस्थे, सुत्ने–जागाहुने गर्थे; तर भगवान्ले उनलाई गीताको उपदेश तब मात्र दिनुभयो, जब उनमा आफ्नो श्रेयको, कल्याणको, उद्धारको इच्छा जागृत भयो– ‘यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे’ (२।७) । यस्तो इच्छा जागृत भएपछि उनी आफूलाई भगवान्को शिष्य मान्दछन् र भगवान्को शरण परेर शिक्षा दिनका लागि प्रार्थना गर्दछन् – ‘शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्’ (२।७) । यस प्रकार कल्याणको इच्छा जागृत भएपछि अर्जुनले आफूलाई भगवान्को शिष्य ठानेर शिक्षा दिनका लागि भगवान्सँग प्रार्थना गरेका हुन्, गुरु–शिष्य–परम्पराको रीतिबाट भगवान्लाई गुरु मानेका होइनन् । 

भगवान्ले पनि शास्त्रपद्धतिका अनुसार अर्जुनलाई शिष्य बनाएपछि, गुरु–मन्त्र दिएपश्चात्, सिरमाथि हात राखेपछि उपदेश दिनुभएको होइन । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने पारमार्थिक उन्नतिमा गुरु–शिष्यको सम्बन्ध जोड्नु आवश्यक छैन, बरु आफूमा तीव्र लालसा हुन अत्यन्त आवश्यक छ । आफ्नो उद्धारको लगन प्रबल हुनाले साधकलाई भगवत्कृपाबाट, सन्त–महात्माहरूको वचनबाट, शास्त्रहरूबाट, ग्रन्थहरूबाट, कुनै घटना–परिस्थितिबाट, कुनै वायुमण्डलबाट आफै नै पारमार्थिक उन्नतिका कुराहरू, साधन–सामग्री प्राप्त हुन्छ र उसले त्यसलाई ग्रहण गर्दछ ।

गीताले बाह्य विधिहरूलाई, बाह्य परिवर्तनलाई त्यति आदर दिँदैन, जति आदर भित्रि भावहरूलाई, विवेकलाई, बोधलाई, जिज्ञासालाई, त्यागलाई दिन्छ । यदि गीताले बाह्य विधिहरूलाई, परिवर्तनलाई, गुरु–शिष्यको सम्बन्धलाई नै आदर दिन्थ्यो भने त्यो सबै सम्प्रदायहरूका निम्ति उपयोगी तथा आदरणीय हुने थिएन अर्थात् गीताले जुन सम्प्रदायका विधिहरूको वर्णन गथ्र्यो, त्यो त्यसै सम्प्रदायको मानिनेथियो । यसरी गीता प्रत्येक सम्प्रदायका लागि उपयोगी हुने र त्यसको पठन–पाठन, मनन–चिन्तन आदिमा सबै सम्प्रदायका मानिसको रुचि पनि हुने थिएन । तर गीताको उपदेश सार्वभौम छ । त्यो कुनै विशेष सम्प्रदाय या व्यक्तिका लागि होइन, प्रत्युत मानवमात्रका लागि हो ।

गीताले ज्ञानको प्रकरणमा ‘प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया’ (४।३४) र ‘आचार्योपासनम्’ (१३।७) पदहरूबाट आचार्यको सेवा, उपासनाको कुरा भनेको छ । त्यसको तात्पर्य के हो भने ज्ञानमार्गी साधकमा ‘म ब्रह्म हुँ’ भन्ने अभिमान बढी रहने सम्भावना हुन्छ । अतः साधकलाई चेताउनका लागि तत्वज्ञ जीवन्मुक्त आचार्य या गुरुको अधिक आवश्यकता रहन्छ । तर त्यो आवश्यकता साधकमा तीव्र जिज्ञासाको कमी भएका बेला अथवा गुरुले उपदेश दिनुहुनेछ र मात्र ज्ञान हुनेछ भन्ने उसको भावना रहेको अवस्थामा मात्र हुन्छ । तीव्र जिज्ञासा हुँदा साधक तत्वको अनुभव नगरेसम्म कुनै पनि अवस्थामा सन्तुष्ट हुँदैन, कुनै पनि सम्प्रदायमा अडिन सक्दैन र कुनै पनि विशेषतालाई लिएर आफूमा अभिमान ल्याउन सक्दैन । यस्ता साधकको जिज्ञासा–पूर्ति भगवत्कृपाबाट हुनजान्छ ।

गुरु–शिष्यको सम्बन्धबाट नै ज्ञान हुन्छ भन्ने कुरा देखिँदैन । कारण, जसले गुरु बनाएका छन्, गुरु–शिष्यको सम्बन्ध स्वीकार गरेका छन्; ती सबैलाई ज्ञान भएकै छ भन्ने देखिँदैन । तर तीव्र जिज्ञासा भएपछि ज्ञान हुन्छ— यस्तो देखिएको, सुनिएको छ । तीव्र जिज्ञासुका लागि गुरु–शिष्यको सम्बन्ध स्वीकार्नु आवश्यक छैन । तात्पर्य के हो भने जबसम्म आफूमा तीव्र जिज्ञासा हुँदैन, तबसम्म गुरु–शिष्य सम्बन्ध स्वीकारेर पनि ज्ञान हुँदैन र तीव्र जिज्ञासा भएपछि साधकले गुरु–शिष्यको सम्बन्धबिना नै कसैबाट पनि ज्ञान प्राप्त गर्दछ । तीव्र जिज्ञासा भएका साधकलाई भगवान् स्वप्नमा पनि शुकदेव आदि (पहिले भइसकेका) सन्तहरूबाट मन्त्र दिलाउनु हुन्छ ।

शिष्य बनेपछि गुरुको उपदेशबाट ज्ञान भइहाल्छ भन्ने नियम छैन । कारण, उपदेश पाएर पनि यदि आफ्नो जिज्ञासा, लगन हुँदैन भने शिष्यले त्यस उपदेशलाई धारण गर्न सक्नेछैन । तर तीव्र जिज्ञासा, श्रद्धा–विश्वास भएपछि मनुष्यले कुनै सम्बन्धबिना नै उपदेश धारण गर्दछ– ‘श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम् ’ (४।३९) । तात्पर्य के हो भने ज्ञान आफू स्वयंको जिज्ञासा, लगनबाट नै हुन्छ, गुरु बनाउनाले मात्र हुँदैन ।

यदि कसैलाई सक्कली गुरु फेला परे पनि उसले उनलाई गुरु, महात्मा मान्नेछ, स्वयं उनीमाथि श्रद्धा–विश्वास गर्नेछ भने मात्र त्यसबाट लाभ हुनेछ । यदि ऊ स्वयं श्रद्धा–विश्वास गर्दैन भने त साक्षात् भगवान् प्राप्त भए पनि उसको कल्याण हुनेछैन । दुर्योधनलाई भगवान्ले उपदेश दिनुभयो र पाण्डवहरूसँग सन्धि गर्नका लागि धेरै सम्झाउनुभयो, तर पनि उसमा कुनै प्रभाव परेन । उसले नमानेसम्म भगवान्ले पनि केही गर्न सक्नुभएन । तात्पर्य के हो भने आफैले मानेमा, स्वीकार गरेमा मात्र कल्याण हुनेछ । अतः गीता आफू स्वयंले नै आफ्नो उद्धार गर्ने प्रेरणा प्रदान गर्दछ– ‘उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानम्’ (६।५) ।

______________

गुरु–शिष्य सम्बन्धबारे स्वामी रामसुखदासजी महाराजको कथन । गीताप्रेसबाट प्रकाशित सच्चा गुरु कौन ? पुस्तकबाट साभार ।

सन्त प्रेरणा | पद्मपादाचार्यको सङ्कल्प

यो त्यस समयको कथा हो जुनबेला आदि शंकराचार्य काशीमा हुनुहुन्थ्यो । यहाँ पवित्र, पूज्य माता गङ्गा नदीको रूपमा बग्नुहुन्छ । आदि शंकराचार्य हरेक बिहान गङ्गाको किनारमा जानुहुन्थ्यो । गङ्गाको अर्को किनारमा एउटा गाउँ थियो । एक दिन त्यस गाउँका एकजना तेजस्वी युवकले एउटा सन्यासीलाई गङ्गाको अर्को किनारमा हिँडिरहेको देखे । उनको मनमा ती सन्यासीप्रति आदर जागृत भयो र त्यहाँबाट ती युवकले उहाँलाई प्रणाम गरे । आदि शंकराचार्यले पनि उनको अभिवादन स्वीकार गर्नुभयो र हातले सङ्केत गरेर उनलाई आफू भएतिर बोलाउनुभयो । सङ्केत बुझेर युवकले सोचे, ‘मैले उहाँलाई सन्तको रूपमा अभिवादन गरेको छु र उहाँले पनि मेरो नमस्कार स्वीकार गर्नुभयो । त्यसैले अहिले म उहाँको शिष्य बनेको छु । उहाँले मलाई ‘यहाँ आएर भेट्न’ आदेश दिनुभएको छ, यस्तो अवस्थामा मैले गुरुको आज्ञा पालन गर्नुपर्छ । उहाँको आदेशको अवज्ञा गर्नु उचित होइन । तर मलाई त्यो किनारमा पुर्‍याउन यहाँ कुनै डुङ्गा र डुङ्गा ख्याउने माझी पनि छैनन् । म त पौडिन पनि सक्दिन । अब के गरुँ ?’ 

उनी केही बेर डुङ्गाको पर्खाइमा बसे । केही बेर पर्खँदै गर्दा मनमा अर्को विचार आयो । उसले सोचे, ‘म यसअघि सयौँ जीवनमा मरेको छु । यो जन्ममा पनि कुनै न कुनै बेला मर्नैपर्छ । गुरुदेवको आज्ञापालन गर्न खोज्दा म मरे भने पनि त्यसले मलाई कुनै हानि नहोला । बरु मेरो उद्धार नै हुनेछ ।’

यी सबै सोच्दै युवकले ‘गङ्गामाता की जय’ भन्दै गङ्गा नदीको धारामा आफ्नो खुट्टा राखे ।

वल्लो किनारमा महान् गुरु आदि शंकराचार्यले युवकलाई हेरेर उनको मनमा आएका विचारहरू पनि थाहा पाइरहनु भएको थियो । उहाँले त्यस युवकको परीक्षा लिइरहनु भएको थियो । उहाँलाई भेट्ने, उहाँको आदेश पालन गर्ने कत्तिको लगन छ, भेट्न केके प्रयास गर्नेछन् भनेर पर्खँदै हुनुहुन्थ्यो ।

उता जब ती युवकले आफ्नो गुरुलाई भेट्न गङ्गा नदीमा पाइला राखे, त्यहाँ एउटा अचम्मको घटना घट्यो । ती युवकले गङ्गा नदीमा पाइला राख्नेबित्तिकै उनको गुरुभक्ति, श्रद्धा र आदि शंकराचार्यको कृपाले त्यहाँ उनको खुट्टामुनि पद्म (कमल) उत्पन्न भयो । यसरी गङ्गा नदीको पानीमा उनले जसो–जसो पाइला चाले गङ्गा नदीमा उनको खुट्टामुनि कमल फुल्दैगयो । उनको प्रत्येक पाइलामुनि फुलेका कमलमा कुल्चँदै उनी अगाडि बढे र जहाँ आदि शंकराचार्य हुनुहुन्थ्यो त्यहाँ पुगे ।

आदि शंकराचार्यलाई आफ्ना सामु देखेर उनी उहाँको पाउमा नतमस्तक भए । उनको आँखाबाट आँसु बग्न थाल्यो र आफ्नो आँसुले उनले आदि शंकराचार्यको खुट्टा भिजाइदिए । आदि शंकराचार्य उनको समर्पणबाट धेरै प्रसन्न हुनुभएको थियो । गङ्गामा हिँड्दा जहाँ पाइला राखेका थिए त्यहाँ कमल फुलेको थियो, त्यसैले आदि शंकराचार्यले ती युवकको नाम ‘पद्मपादाचार्य’ राख्नुभयो । पछि, यी पद्मपादाचार्य श्रीमत आदिशंकराचार्यका चार मुख्य शिष्यमध्ये एक बने ।

पद्मपदाचार्यको गुरुको आज्ञा पालन गर्ने दृढ सङ्कल्प र तत्परता देखेर गङ्गामातामा कमलको उत्पन्न भएको थियो । शिष्यले दृढता, तत्परता र प्रामाणिकताका साथ गुरुको आज्ञा पालन गरेमा परिस्थिति पनि अनुकूल हुन्छ भन्ने यो घटनाले प्रमाणित गर्दछ ।

व्रत–उपवासले आरोग्य प्राप्ति

– सीतारामजी शर्मा

भनिन्छ एउटै उपवासले अनेक रोगको नाश गर्दछ । नियमतः व्रत–उपवासले उत्तम स्वस्थ्य र दीर्घ जीवन प्राप्त हुन्छ । हाम्रो समाजमा जनसामान्यलाई पनि यति कुरा त थाहा छ नै कि अरुचि, अजीर्ण, उदरशूल, मल–अवरोध, टाउको दुख्ने र ज्वरो जस्ता साधारण रोगदेखि असाध्य महाव्याधिहरू पनि व्रत–उपवासले निर्मूल हुनेगर्दछ । यसबाट अपूर्व र स्थायी आरेग्यता प्राप्त हुन्छ । सबै देश र धर्ममा व्रत–उपवासको महत्वपूर्ण स्थान छ । यसद्वारा मनुष्यको अन्तरात्मा शुद्ध हुन्छ । ज्ञानशक्ति, विचारशक्ति, बुद्धि, श्रद्धा, मेधा, भक्ति तथा पवित्रता पनि बढ्दछ ।

आजको तुलनामा पछिल्ला शताब्दिका मानिसहरूको स्वास्थ्य राम्रो हुने गथ्र्यो र उनीहरू नीरोग हुने गर्दथे । आजका अनेक भयंकर रोगहरूबाट त उनीहरू कोसौँ टाढा थिए । रोगको आक्रमण उनीहरूमाथि हुँदैनथ्यो भन्न खोजेको होइन, तर उनीहरू शास्त्रानुसार आचरण गरेर स्वस्थ रहने प्रयास गर्दथे । यी प्रयासमा उनीहरू सफल पनि थिए । हाम्रा पूर्वज मनीषिहरूद्वारा आयुर्वेदका आधारमा धार्मिक व्रत–अनुष्ठानहरूको अनुपालन गर्ने उपाय प्रस्तुत गरिएको छ । यी व्रतहरूको पालनद्वारा सामान्य रोगदेखि मुक्ति पाएर मानव स्वस्थ जीवनको अनुभव गर्दै मानसिक तनावबाट पनि छुटकारा पाउँथे । यसरी स्वस्थ रही ईश–प्राप्तिको सहज सुलभ साधन पनि उनीहरूले पाउँथे– यस्तो विश्वास गरिन्छ ।

हाम्रो संस्कृतिमा चैत्र शुक्ल प्रतिपदाबाट संवत्सरपर्यन्त सबै तिथिहरूमा व्रतको विधान छ । तिथि–व्रत, वार–व्रत, मास–व्रत, नक्षत्र–व्रत आदि प्रसिद्ध छन् । प्रतिदिन व्रत गर्न सम्भव हुँदैन तथापि प्रत्येक महिना एक या दुई व्रत त गर्न सकिन्छ नै । चैत्र शुक्ल प्रतिपदादेखि एक हप्तासम्म प्रतिदिन स्नानादिबाट निवृत्त भएपछि सबैभन्दा पहिले तीतो नीमको नयाँ पालुवा खाने गरे रक्त–शुद्धि र चर्मरोगबाट मुक्ति मिल्ने साधन बताइएको छ ।

वैशाखमासको अक्षय तृतीया एउटा शुभ मुहूर्त हो । यस दिन उपवासपूर्वक जलले भरिएको घडा, घैँटो, फल र पंखा दान दिने विधान छ । माटोको सम्पर्कबाट जल शुद्ध हुन्छ– पाँच तत्वमध्येका दुई पृथ्वी र जल शरीरका लागि पोषक हुन् । जाडो याममा आगोमा तपाएर बनाइएको माटोको घडा अत्यन्त उपयोगी मानिन्छ । बोतलमा हालेर फ्रिजमा राखिएको पानीभन्दा यस्तो घडाको पानी पिउनु बढी लाभकारी हुन्छ । वैशाखमा माटोको घडा दान गर्नु परोपकार त हो नै यो पुण्यकारक पनि छ ।

भनिन्छ चन्द्र–किरणहरूबाट अमृतको वर्षा हुन्छ । मानवको सम्पूर्ण क्रिया मनबाट सञ्चालित हुन्छ । चन्द्रमा मनको प्रतिनिधिकारक तत्व हो । चन्द्रमा र श्रीगणेशको अनौठो सम्बन्धको चर्चा हाम्रा पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएको छ । यसैलाई ध्यानमा राखेर मनःशान्तिका लागि, बुद्धि प्रखरताका लागि श्रीगणेशचतुर्थीको व्रत राख्ने विधान छ । यस दिन दिनभरि उपवास गरेर साँझ श्रीगणेशको पूजन गरिन्छ । यस दिन चन्द्रोदयपछि चन्द्र दर्शन गरेर भोजन गर्न उपयुक्त मानिन्छ । यसो गर्नाले अन्नमा उत्पन्न चन्द्रमाको अमृत प्रभाव तथा त्यसको शीतलताले मनलाई शान्ति प्रदान गर्दछ ।

धार्मिक व्रतहरूमध्ये एकादशी, प्रदोष र शिवरात्रि, श्रीकृष्णजन्माष्टमी, श्रीरामनवमी आदिको पनि ठूलो महत्व छ । एक महिनाका दुई एकादशीको व्रत मात्र राख्ने गरे पनि पाचन प्रणालिलाई स्वच्छ हुने पर्याप्त अवसर मिल्छ । वर्षका सबै एकादशीहरूमा विष्णुशयनी र प्रबोधनी एकादशी ताथ महाशिवरात्रि–व्रतको त आफैमा विशिष्ट महत्व छ । चतुर्मास–व्रतको पालन आरोग्यका दृष्टिले अद्वितीय महत्वको मानिन्छ । चतुर्मासमा वात–पित्तको प्रकोप अधिक रहन्छ, यसैले यसबेला साग–सब्जिहरू त्याग गर्नु श्रेयस्कर मानिएको छ । वर्षा ऋतुमा साग–सब्जिहरू दूषित हुन्छन् । सरोवर, जलाशय आदिमा जल पनि मलिन भएको हुन्छ । लामखुट्टे एवं अन्य कीट–पतंग पनि उत्पन्न हुन्छन् । यसर्थ यस मौसममा तुलसीको सेवा गर्नु, त्यसको वरिपरि रहनु, घरको आगनमा तुलसीको मठ स्थापित गर्नु जस्ता कुराले कीट–पतंग र लामखुट्टे आदिको प्रकोप घर र स्वास्थ्यमा पर्दैन । मिताहारी हुनु अर्थात् थोरै खाने गर्नाले शरीरको पाचन प्रणालिलाई पनि सहज हुन्छ ।

‘वैद्यानां शारदी माता पिता च कुसुमाकरः’ अर्थात् चिकित्सकहरूका लागि शरद्–ऋतु लाभकारी छ । यसले आमाले झैँ वैद्यहरूको पालन–पोषण गर्दछ भने वसन्त–ऋतु पितातुल्य भइ लालन–पालन गर्दछ । दुवै ऋतुले आफ्नो प्रभाव स्वास्थ्यमा पार्दछन् । यी ऋतुसँगै ज्वरो, मलेरिया, पीलिया आदि रोगको प्रकोप हुनेगर्दछ । यीबाट बच्नका लागि घरेलू उपाय धार्मिक व्रतहरू पालन गर्दै खान–पिनमा विशेष ध्यान दिनु एवं ईश–उपासना गर्नु नै हो । यसबाट शारीरिक लाभका साथै आध्यात्मिक लाभ पनि हुनजान्छ ।

आरोग्यका दृष्टिले हप्तामा एक दिनको उपवास एवं त्यस दिनका देवता अथवा आफ्ना इष्ट देवको पूजा–अर्चा पुण्यदायक छ । सोमवार भगवान् शिवको, मंगलवार गणपति अथवा माता भवानीको, गुरुवार भगवान् दत्तात्रेय, रविवार सूर्यनारायण, शनिवार शनिदेव अथवा हनुमानजीको आराधनाका लागि निर्दिष्ट छ । यस एक दिन निराहार रहेर, मात्र जल पिएर पाचन प्रणालिलाई अवकास दिन सकिन्छ, अथवा दूध, फल, साबूदाना जस्ता सात्विक र सुपाच्य हल्का पदार्थ सेवन गर्नाले पनि उपवास लाभकारी हुन्छ ।

अधिकांशरूपमा व्रत–उपवास र चाड–पर्वमा दान दिने परम्परा पनि छ । यसबाट अभावमा परेका, वञ्चितहरूमाथि उपकार हुनेगरी दान दिनसके त्यो सार्थक हुन्छ । धार्मिक व्रतहरूको उचित पालन शरीर–शुद्धि, आत्मिक र आध्यात्मिक उन्नतिका निम्ति सहायक सिद्ध हुन्छ ।

स्वस्थ रहनका लागि केही सूत्र

१. बिहान ब्राह्ममुहूर्तमा उठ्ने गरौँ । सूर्योदयभन्दा लगभग ४८ मिनेट पहिलेको समयलाई ब्राह्ममुहूर्त भनिन्छ ।

२. बिहान बासी मुखमा पेटभरि हुने गरी पानी पिउने गरौँ । यसलाई उषःपान भनिन्छ । यसो गर्नाले पेटसम्बन्धी धेरै प्रकारका रोगबाट बच्न सकिन्छ । पानी जहिले पनि बसेर पिउने गरौँ ।

३. बिहान नित्य–कर्मबाट निवृत्त भएपछि खुला मैदानमा घुमफिर गर्ने बानी बसालौँ । कम्तीमा पनि २–३ किलो मिटर तेज गतिमा हिँड्नु स्वास्थ्यका लागि लाभदायक रहन्छ ।

४. सधैँ बिहान १५–२० मिनेट व्यायाम / योगासन आदि गर्नाले शरीर स्वस्थ र फुर्तिलो रहन्छ । यसले रक्तसञ्चारलाई ठीक राख्दछ ।

५. बिहानको अल्प–आहारमा अङ्कुरित आहारलाई उपयोग गर्नु उचित हुन्छ । साबुत (नपिसेको) चना, मूँग, गहुँ, मुँगफली, मेथी र भटमासलाई भिजाएर टुसा पलाएपछि आहारका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसलाई ‘अमृत–अन्न’ भनिन्छ । यसरी अङ्कुरित अन्न खाँदा मजाले चपाउनुपर्छ । यसको साथमा दूध पिउनु स्वास्थ्यका दृष्टिले उपयुक्त हुन्छ ।

६. भोजन नियमित र समयमा गर्नुपर्छ । भोक लागेपछि नै भोजन गर्नुपर्दछ । आनन्दका साथ, हतार नगरिकन २० देखि ३० मिनेट लगाएर भोजन गर्नुपर्छ । भोजन गर्दा दाँतहरूको पूर्ण उपयोग हुनुपर्छ अर्थात् दाँतले मजाले चपाएर खानु पर्छ । दाँतले चपाउने, आँतले पचाउने । दाँतको काम आँतले गर्नु नपरोस् । भनाइ नै छ– ‘रोटीलाई पिउनु र दूधलाई खानु’ । रोटी÷भातलाई यति चपाउनु कि त्यो र्‍यालसँग राम्ररी मिसिएर पेटमा जाओस् । यसो गरी खाएको भोजन सुपाच्य हुन्छ र त्यसले शरीरलाई पनि राम्ररी ऊर्जा दिन सक्छ । यसरी भोजन गरेमा कब्ज लगायतका पेटका रोगबाट पनि बचिन्छ ।

७. दैनिक भोजनमा नपकाइएको / काँचो आहार अवश्य हुनुपर्छ । मूला, गाजर आदिको सलाद राख्न सकिन्छ ।

८. अनावश्यक घरि–घरि खाने बानी राम्रो होइन । खाँदी–खाँदी खानु पनि ठीक होइन । हतार–हतार भोजन गर्नु पनि स्वास्थ्यका लागि हानिकारक नै हुन्छ । पेटलाई पेट नै रहन दिनु, फोहोर हाल्ने डस्टबिन नबनाउनु । 

९. बिहान–बेलुका नै भोजनपछि केही बेर आराम गर्नुपर्छ, तर सुतिहाल्नु हुँदैन । ८ श्वास दाहिने कोल्टे फेरेर लिने, १६ श्वास पिठ्यूका बलमा ढल्किएर लिने र ३२ श्वास देब्रे कोल्टे फेरेर लिने गर्दा पाचन ठीक हुन्छ । यसपछि वज्रासन अवश्य गर्नेगरौँ । यसका लागि दुबै घुँडालाई मोड्ने । दुबै पाउका बुढीऔँलालाई एकआपसमा जोड्ने र पैँतालाबाट बनेको खाली ठाउँमा बस्ने । मेरुदण्ड सीधा रहनुपर्छ ।

१०. दुबै समयको भोजनपछि मूत्र त्याग गर्नाले कमर दुख्ने समस्या आउँदैन । पथरी हुनबाट पनि बच्न सकिन्छ ।

११. दिनभरिमा तीन लिटरसम्म पानी पिउने गरौँ । भोजन गर्दा केवल बीच–बीचमा दुई–तीन घुट्की मात्र पानी पिउने गरौँ । भोजनअघि र पछि १–१ घण्टाको अन्तर राखेर पानी पिउनु राम्रो ।

१२. शरीरको कुनै वेगलाई रोक्नु हुँदैन । मल, मूत्र, हाँछ्यूँ, हाई, डकार, अपानवायु, भोक, तिर्खा, निद्रा, आँसु इत्यादि शरीरका वेग हुन् ।

१३. जहिले पनि लामो–लामो स्वास लिने–छोड्ने बानी बसालौँ ।

१४. सधैँ राति नौ–दस बजेसम्ममा सुत्ने बानी बसालौँ । सुत्दा शिर जहिल्यै दक्षिण दिशामा भएको राम्रो । सकेसम्म अधिक समय देब्रे कोल्टो फेरेर नै सुत्ने गरौँ ।

जहाँसम्म देखिन्छ त्यहाँसम्म त अगाडि बढ !

वल्लो गाउँपुग्दै रात परिसकेको थियो । 

एउटा सोझो बटुवालाई दुई माइल पर आफ्नो गाउँसम्म पुग्नुपर्ने थियो । 

वल्लो गाउँका एकजना सज्जनले उसलाई पुल्ठो बालेर दिए । पुल्ठो लिएर ऊ आफ्नो गाउँको बाटो हिँड्यो । तर, केही पर, चार पाइला जति हिँडेपछि आत्तिएर ऊ फिर्ता आयो ।

उसलाई पुल्ठो दिने सज्जनले सोधे— ‘के भयो ? किन फर्किएर आयौ ?’

उसले भन्यो— ‘म हिँड्नुपर्ने छ दुई माइल । तर यो पुल्ठोले त दस हात परसम्मको बाटो मात्र उज्यालो पार्छ । म कसरी जानु ? दुई माइल कसरी देखिन्छ र ?’

ती सज्जनले भने— ‘जहाँसम्म देखिन्छ त्यहाँसम्म त हिँड । अनि फेरि त्यति नै अगाडिको बाटो देखिनेछ । यसरी तिमी आफ्नो गाउँ पुगिहाल्छौ !’

तिनको कुरा मानेर त्यो सोझो बटुवाले आफ्नो यात्रा पूरा गर्‍यो । ऊ आफ्नो गाउँ पुग्यो ।

यो कथा सुनाउँदै स्वामी अखण्डानन्द सरस्वती भन्नुहुन्थ्यो— आफ्नो लक्ष्य ठूलो छ, गन्तव्य पर छ भनेर नआत्तियौ । आफ्नो बुद्धि र विवेकको प्रकाशमा जहाँसम्म देखिन्छ त्यहाँसम्मको यात्रा गर । त्यहाँभन्दा परको सत्य फेरि देख्नेछौ । यसरी परोक्ष सत्य पनि प्रत्यक्ष हुनेछ ।

श्रमको संस्कार

प्रत्येक वर्षझैँ कृषकहरू हलो जोत्नका लागि खेतमा गए । उनीहरूले खेतमा वरिपरि पलाएका झारहरू फाँडेर सफा गरे । अनि आफ्ना गोरु नारेर जोत्न ठिक्क परेका बेला माथि आकासमा छाएका काला बादलले ठूलो स्वरमा ती कृषकलाई  सम्बोधित गर्दै भने— ‘हे कृषकहरू, व्यर्थै हलो जोत्ने काम नगर । तिमीहरू फर्किएर घर जाओ । अब हामी बर्सिन्नौँ ।’

कृषकहरूले सोधे— ‘किन नबर्सिने ? हामीबाट के भूल भयो र ?’

बादलले भने— ‘त्यसै ! हामी त्यसै बर्सिन्नौँ !!’

कृषकहरूले निकै आग्रह गरे । निकै प्रार्थना गरे । तर बादलले आफ्नो ढिपी छाडेनन् । उनीहरू बार वर्षसम्म नबर्सिने भनेर हराए ।

तर पनि ती कृषकले खेत जोते । बिउ छरे । 

पानी परेन ।

दोस्रो वर्ष पनि कृषकहरू पूरै तयारीका साथ आए । 

उनीहरूले गोरु नारेर हलो चलाए । 

फालीले माटो उधिने । बिउ छरे । 

बादल फेरि आएर ‘हामी बसिन्नौँ’ भन्दै फर्किए । 

तर कृषकहरूले आफ्नो काम पूरा गरिछाडे । 

यस पटक पनि पानी परेन ।

तेस्रो वर्ष पनि खेत जोत्न कृषकहरू खेतीसम्म पुगे । 

गोरु नारे । लाठेहरूले हलो चलाए । बिउ छरियो । 

बादल आएर भने— ‘तिमीहरू त्यसै परिश्रम गर्दैछौ । हामीले भन्यौँ नि, बार वर्षसम्म वर्सिन्नौँ भनेर । फेरि किन आएर दुःख गरेका ?’

कृषकले भने— ‘तपाईँहरू बर्सिनुस् अथवा नबर्सिनुस् हामी हलो चलाउन छोड्ने छैनौँ । बिउ छर्छौँ, परिश्रम गर्छौँ ?’

बादलले सोधे— ‘किन?’

कृषकले भने— ‘हामीले आफ्नो कर्तव्य पूरा गरेनौँ भने हाम्रा सन्ततिले पनि हाम्रै सिको गर्दै कर्तव्यबाट पन्छिनेछन् । हामीले आज हलो चलाएनौँ, खेतीलाई जोतेर बिउ छर्नयोग्य बनाएनौँ, बिउ छरेनौँ भने अभ्यासको अभावले हामीले त यी सबै कर्म गर्न बिर्सन्छौँ नै, हाम्रा सन्नतिले पनि हलो चलाउन, खेती गर्न सिक्नेछैनन् । परिश्रम गर्ने संस्कार नै लोप भएर जानेछ । त्यसैले तपाईँहरू बर्सिनुस् अथवा नबर्सिनुस्, हामी आफ्नो श्रम गर्न छाड्नेछैनौँ ।’

ती कृषकहरूको आत्मविश्वास, सङ्कल्प र उत्साह देखेर बादलहरू अभिभूत भए । यस पाली तिनिहरू निकै मजाले बर्सिए । ती कृषकहरूको मन फुरुङ्ग हुनेगरी चारैतिर खेतीबाली लहलहायो ।

___________________

[ गीताप्रेस गोरखपुरबाट प्रकाशित बोधकथा अङ्कमा छापिएको एउटा कथा । नेपाली अनुवाद— विजय प्रसाद मिश्र ]

परनिन्दासँगै कुकर्म शुरु हुन्छ

प्राचीनकालमा वल नाम गरेको एउटा असुर थियो । आफ्ना आसुरी स्वभावका कारण ऊ सधैँ अरु मानिसमा हुने अवगुण खोजिरहन्थ्यो । ऊ जसको पनि निन्दा गथ्र्यो । उसले गुणीमा पनि दोष खोज्न थालेको थियो । यसरी उसको बुद्धि नै दोषपूर्ण बनेको थियो । छिद्रान्वेषणले कसैलाई पनि अधम बनाइदिन्छ ।

वलासुर अरुमा दोष खोज्दाखोज्दै सन्त तथा देवताहरूमा पनि दोष खोज्ने भइसकेको थियो । यसकारण ऊ देवताहरूसित ईर्ष्या गर्ने बन्यो । देवलोकको सम्पदा र वैभव देखेर ऊ सधैँ दुःखी रहन थाल्यो । ऊ देवताहरूलाई पराजित गरेर त्यो सबै सम्पदाको स्वामी बन्न चाहन्थ्यो । तर उसमा प्रत्यक्ष युद्धका लागि साहस थिएन । निन्दा गर्ने स्वभाव भएका मानिसमा आत्मविश्वास हुँदैन । यस्ता मान्छे सधैँ सशंकित र भयभीत रहन्छन् ।

उसले के देख्यो भने देवताहरूको मुख्य सम्पत्ति भनेको गाई हुन् । अतः यी गाईहरू रहेनन् भने देवताहरू निर्बल हुनेछन् । यस्तो विचार गरेर एक दिन उसले देवलोकका सबै गाईहरू धपाएर लग्यो । तिनलाई धपाउँदै ऊ एउटा पर्वतको ओडारमा पुग्यो । उसले ती गाईहरूलाई त्यही ओडारभित्र लुकाइदियो ।

वलासुरले यसरी कुकर्म गरेको इन्द्रले थाहा पाए । उनले आफ्ना गुरु बृहस्पतिसित परामर्श गरे । अनि देवसेना लिएर त्यस स्थानमा पुगे जहाँ गाईको बथान लुकाइएको थियो । उनको आदेशमा देवसेनाले समस्त गाई–वस्तुलाई त्यहाँबाट मुक्त गरेर देवलोक पुर्‍याए । इन्द्रले बज्र प्रहार गरी वलासुरलाई पनि मृत्युलोक पठाइदिए ।

यसरी निन्दा गर्ने प्रवृत्तिका कारण वलासुरमा ईर्ष्या, द्वेष, आत्महीनता त आयो नै ऊ चोरी गर्ने, अपहरण गर्ने कुकर्मी पनि बन्यो । 

यस कथाको तात्पर्य के हो भने निन्दा गर्ने बानी भयो भने त्यससँगै अन्य दोषहरू पनि मानिसको स्वभावमा आउँदछन् । अरुको निन्दा गर्ने, असूया— अर्थात् गुणमा पनि दोषबुद्धि राख्ने मानिस चोरी, हिंसा, अनीति जस्ता दुष्कर्ममा प्रवृत्त हुन्छ । अतः आफ्नो कल्याण चाहने मानिसले कसैको निन्दा गर्ने, अरुका बारेमा कुरा काट्ने कर्ममा कहिल्यै प्रवृत्त हुनुहुँदैन ।

(नीतिमञ्जरीबाट)

___________

 छिद्रान्वेषण = छिद्रहरूको अन्वेषण गर्ने । अरुको दोष खोज्ने, दोष खोतल्ने ।

असूया = यस्तो मनोवृत्ति जसमा अरुको दोष मात्र देखिन्छ र सद्गुण, सुख आदिलाई देख्न सहन सकिँदैन ।

अनसूया =  रिस, द्वेष, ईर्ष्या जस्ता कुभाव नभएकी नारी

परम पवित्र भगवाध्वज

हिन्दू स्वयंसेवक संघमा कुनै व्यक्तिलाई गुरु मानिएको छैन । व्यक्ति स्खलनशील छ, पूर्ण छैन, अमर छैन, सदैव सबै स्थानमा उपस्थित हुनसक्दैन । गुरु ध्येय–अनुरूपको हुनुपर्छ । अतः व्यक्तिको स्थानमा तत्वको प्रतीक परम पवित्र भगवाध्वजलाई गुरुको स्थानमा स्थापित गरिएको छ ।

महाभारतमा अर्जुनले किरातवेष धारण गरेका शिवको स्तुति गर्दै भनेका छन्— ‘नमो बालार्क वर्णाय’ । अर्थात् शिवलाई उदाउँदो सूर्यको उपमा दिइएको छ । भगवाध्वज उदाउँदो सूर्यको रङ्गको छ । शिवत्व प्राप्त गर्नका लागि आफू स्वयं पनि शिवझैँ बन्नुपर्दछ— शिवो भुत्व शिवं यजेत् । अर्थात् भगवाध्वजको पूजा गर्नका लागि हामीले आफ्नो गुण र चरित्रलाई त्यसै–अनुरूपको बनाउनुपर्छ ।

यो ध्वज भगवान् सूर्यको प्रतीक हो । ‘समयमा’ र ‘नित्य कार्य’को अर्थात् दैनिक शाखाको प्रतीक हो । सूर्य शाश्वत् छन् अतः यो हाम्रो समाज र हाम्रो कार्यको शाश्वतताको प्रतीक हो । सूर्यका किरणहरू सबैतिर पुग्छन्— कुनै भेदभाव छैन । दशै दिशाहरूमा पुग्ने— यस प्रकार यस ध्वजले सर्वस्पर्शी एवं सार्वभौम कार्यलाई आकार दिने प्रेरणा प्रदान गर्दछ । यो हाम्रो उत्थान र प्रगतिको प्रतीक हो ।

संन्यासीहरूको वेशका कारण यो त्याग, तपस्या र ज्ञानको; अग्निस्वरूप हुनाले पवित्रता र तेजको; वीरहरूको पोशाक हुनाले आत्मत्याग र बलिदानको प्रतीक यो भगवाध्वज हो । यसलाई प्रणाम गर्नुको अर्थ हो समस्त सद्गुणहरूलाई प्रणाम गर्नु । ‘णमो लोए सव्व साहूणं’— यस लोकका समस्त साधुजनलाई प्रणाम गर्नु हो । यसलाई प्रणाम गर्नाले हाम्रो आयु, विद्या, यश र बल बढ्दछ । 

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविन ।

चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशोबलम् ।।

भगवाध्वजको अर्थ हो भगवानको ध्वज । अर्थात् यो हाम्रो ईश्वरीय कार्यको प्रतीक हो । हाम्रो कार्यको आधार हाम्रो शाखा हो । ‘संघ हो मन्दिर, देवता भगवा, धर्म हो हाम्रो ध्येय’ । परमपवित्र भगवाध्वजको दर्शन गरेर, नेपाल आमाको पवित्र माटोमा खेलेर, संघगङ्गामा स्नान गर्नाले असंगठन र फूटका सबै पाप नष्ट हुन्छन्— 

दरसन, परसन, मज्जन पाना । हरई पाप कह वेद पुराना । 

यो ध्वज हाम्रो संगठनको प्रतीक हो ।

हामी शाखाका सबै कार्यक्रम यस पवित्र ध्वजका सम्मुख गर्दछौँ । यसमा हामी आफ्नो प्रिय मातृभूमिको दर्शन गर्दछौँ । यसले हाम्रो धर्म, संस्कृति र इतिहास स्मरण गराएर साहस, स्फूर्ति, त्याग र बलिदानको दिशामा अघिबढ्न र त्यागमय, यज्ञमय जीवन जिउने प्रेरणा प्रदान गर्दछ । वेदमा अरुणाः केतवाः सन्तु भनी बेसार जस्तै रङ्गको वर्णन छ । आदिकालदेखि जनमेजयसम्म— रघु, राम, अर्जुन, चन्द्रगुप्त मौर्य, विक्रमादित्य, स्कन्द गुप्त, यशोधर्मन, हर्षवर्धन, पृथ्वीराज, महाराण प्रताप, शिवाजी महाराज जस्ता सबै सम्राट, सबै चक्रवर्ति, सेनानायकले यसै ध्वजको रक्षाका लागि संघर्ष गरेका थिए । यसैका लागि माता–बहिनीहरूले जौहर गरेका थिए ।

हिन्दू संस्कृति शताब्दियौँदेखि जगत्गुरुका रूपमा प्रतिष्ठित छ । मानवीय सभ्यता हाम्रै वैदिक ऋषिहरूबाट शुरु भएको हो ।

एतद्देश प्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मन ।

स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्व मानवाः ।।

यस संस्कृतिले पोषित भूमिमा उत्पन्न अग्रजन्मा महापुरुषहरूका सामु बसेर संसारभरिका मानवले आ–आफ्नो चरित्रको शिक्षा ग्रहण गरेका छन् । यस कुराको पुष्टि मेकालेले पनि गर्दै भनेका छन्— जुन बेला इङ्ल्याणका मानिस शरीरमा पशु–वनस्पति आदिका बोक्रा बेरेर वनवनमा डुल्दैथिए त्यसबेला भारतवर्षमा महान् सभ्यता विकसित अवस्थामा थियो । 

विश्वले नै जीवनका प्रत्येक पक्षको शिक्षा वैदिक–हिन्दू संस्कृतिबाटै ग्रहण गरेको छ भन्ने कुरा आज विश्वले स्वीकार्दैछ । यसका अनेकौँ प्रमाण आज पनि उपलब्ध छन् ।