गुरु–शिष्य सम्बन्धबारे स्वामी रामसुखदासजी महाराजको कथन

अर्जुन हमेशै भगवान्सँगै रहन्थे; भगवान्सँगै खान्थे–पिउँथे, उठ्थे–बस्थे, सुत्ने–जागाहुने गर्थे; तर भगवान्ले उनलाई गीताको उपदेश तब मात्र दिनुभयो, जब उनमा आफ्नो श्रेयको, कल्याणको, उद्धारको इच्छा जागृत भयो– ‘यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे’ (२।७) । यस्तो इच्छा जागृत भएपछि उनी आफूलाई भगवान्को शिष्य मान्दछन् र भगवान्को शरण परेर शिक्षा दिनका लागि प्रार्थना गर्दछन् – ‘शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्’ (२।७) । यस प्रकार कल्याणको इच्छा जागृत भएपछि अर्जुनले आफूलाई भगवान्को शिष्य ठानेर शिक्षा दिनका लागि भगवान्सँग प्रार्थना गरेका हुन्, गुरु–शिष्य–परम्पराको रीतिबाट भगवान्लाई गुरु मानेका होइनन् । 

भगवान्ले पनि शास्त्रपद्धतिका अनुसार अर्जुनलाई शिष्य बनाएपछि, गुरु–मन्त्र दिएपश्चात्, सिरमाथि हात राखेपछि उपदेश दिनुभएको होइन । यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने पारमार्थिक उन्नतिमा गुरु–शिष्यको सम्बन्ध जोड्नु आवश्यक छैन, बरु आफूमा तीव्र लालसा हुन अत्यन्त आवश्यक छ । आफ्नो उद्धारको लगन प्रबल हुनाले साधकलाई भगवत्कृपाबाट, सन्त–महात्माहरूको वचनबाट, शास्त्रहरूबाट, ग्रन्थहरूबाट, कुनै घटना–परिस्थितिबाट, कुनै वायुमण्डलबाट आफै नै पारमार्थिक उन्नतिका कुराहरू, साधन–सामग्री प्राप्त हुन्छ र उसले त्यसलाई ग्रहण गर्दछ ।

गीताले बाह्य विधिहरूलाई, बाह्य परिवर्तनलाई त्यति आदर दिँदैन, जति आदर भित्रि भावहरूलाई, विवेकलाई, बोधलाई, जिज्ञासालाई, त्यागलाई दिन्छ । यदि गीताले बाह्य विधिहरूलाई, परिवर्तनलाई, गुरु–शिष्यको सम्बन्धलाई नै आदर दिन्थ्यो भने त्यो सबै सम्प्रदायहरूका निम्ति उपयोगी तथा आदरणीय हुने थिएन अर्थात् गीताले जुन सम्प्रदायका विधिहरूको वर्णन गथ्र्यो, त्यो त्यसै सम्प्रदायको मानिनेथियो । यसरी गीता प्रत्येक सम्प्रदायका लागि उपयोगी हुने र त्यसको पठन–पाठन, मनन–चिन्तन आदिमा सबै सम्प्रदायका मानिसको रुचि पनि हुने थिएन । तर गीताको उपदेश सार्वभौम छ । त्यो कुनै विशेष सम्प्रदाय या व्यक्तिका लागि होइन, प्रत्युत मानवमात्रका लागि हो ।

गीताले ज्ञानको प्रकरणमा ‘प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया’ (४।३४) र ‘आचार्योपासनम्’ (१३।७) पदहरूबाट आचार्यको सेवा, उपासनाको कुरा भनेको छ । त्यसको तात्पर्य के हो भने ज्ञानमार्गी साधकमा ‘म ब्रह्म हुँ’ भन्ने अभिमान बढी रहने सम्भावना हुन्छ । अतः साधकलाई चेताउनका लागि तत्वज्ञ जीवन्मुक्त आचार्य या गुरुको अधिक आवश्यकता रहन्छ । तर त्यो आवश्यकता साधकमा तीव्र जिज्ञासाको कमी भएका बेला अथवा गुरुले उपदेश दिनुहुनेछ र मात्र ज्ञान हुनेछ भन्ने उसको भावना रहेको अवस्थामा मात्र हुन्छ । तीव्र जिज्ञासा हुँदा साधक तत्वको अनुभव नगरेसम्म कुनै पनि अवस्थामा सन्तुष्ट हुँदैन, कुनै पनि सम्प्रदायमा अडिन सक्दैन र कुनै पनि विशेषतालाई लिएर आफूमा अभिमान ल्याउन सक्दैन । यस्ता साधकको जिज्ञासा–पूर्ति भगवत्कृपाबाट हुनजान्छ ।

गुरु–शिष्यको सम्बन्धबाट नै ज्ञान हुन्छ भन्ने कुरा देखिँदैन । कारण, जसले गुरु बनाएका छन्, गुरु–शिष्यको सम्बन्ध स्वीकार गरेका छन्; ती सबैलाई ज्ञान भएकै छ भन्ने देखिँदैन । तर तीव्र जिज्ञासा भएपछि ज्ञान हुन्छ— यस्तो देखिएको, सुनिएको छ । तीव्र जिज्ञासुका लागि गुरु–शिष्यको सम्बन्ध स्वीकार्नु आवश्यक छैन । तात्पर्य के हो भने जबसम्म आफूमा तीव्र जिज्ञासा हुँदैन, तबसम्म गुरु–शिष्य सम्बन्ध स्वीकारेर पनि ज्ञान हुँदैन र तीव्र जिज्ञासा भएपछि साधकले गुरु–शिष्यको सम्बन्धबिना नै कसैबाट पनि ज्ञान प्राप्त गर्दछ । तीव्र जिज्ञासा भएका साधकलाई भगवान् स्वप्नमा पनि शुकदेव आदि (पहिले भइसकेका) सन्तहरूबाट मन्त्र दिलाउनु हुन्छ ।

शिष्य बनेपछि गुरुको उपदेशबाट ज्ञान भइहाल्छ भन्ने नियम छैन । कारण, उपदेश पाएर पनि यदि आफ्नो जिज्ञासा, लगन हुँदैन भने शिष्यले त्यस उपदेशलाई धारण गर्न सक्नेछैन । तर तीव्र जिज्ञासा, श्रद्धा–विश्वास भएपछि मनुष्यले कुनै सम्बन्धबिना नै उपदेश धारण गर्दछ– ‘श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम् ’ (४।३९) । तात्पर्य के हो भने ज्ञान आफू स्वयंको जिज्ञासा, लगनबाट नै हुन्छ, गुरु बनाउनाले मात्र हुँदैन ।

यदि कसैलाई सक्कली गुरु फेला परे पनि उसले उनलाई गुरु, महात्मा मान्नेछ, स्वयं उनीमाथि श्रद्धा–विश्वास गर्नेछ भने मात्र त्यसबाट लाभ हुनेछ । यदि ऊ स्वयं श्रद्धा–विश्वास गर्दैन भने त साक्षात् भगवान् प्राप्त भए पनि उसको कल्याण हुनेछैन । दुर्योधनलाई भगवान्ले उपदेश दिनुभयो र पाण्डवहरूसँग सन्धि गर्नका लागि धेरै सम्झाउनुभयो, तर पनि उसमा कुनै प्रभाव परेन । उसले नमानेसम्म भगवान्ले पनि केही गर्न सक्नुभएन । तात्पर्य के हो भने आफैले मानेमा, स्वीकार गरेमा मात्र कल्याण हुनेछ । अतः गीता आफू स्वयंले नै आफ्नो उद्धार गर्ने प्रेरणा प्रदान गर्दछ– ‘उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानम्’ (६।५) ।

______________

गुरु–शिष्य सम्बन्धबारे स्वामी रामसुखदासजी महाराजको कथन । गीताप्रेसबाट प्रकाशित सच्चा गुरु कौन ? पुस्तकबाट साभार ।