जीवनलाई उत्सवजस्तै स्वीकार गर्नु नै साँचो संन्यास | ओशोको दृष्टिकोण

गीता ईश्वरको गीत हो। यस गीतलाई गाउने परमात्मा हुनुहुन्छ । गीतलाई विभिन्न भावका साथ बोध गर्ने असङ्ख्य साधक छन्; आचार्यहरू हुनुहुन्छ। गीताको पाँचौँ अध्यायमा भगवान्ले ‘नित्य संन्यासी’ को परिचय अत्यन्त सुन्दर रूपमा दिनुभएको छ । उहाँ भन्नुहुन्छ— ती कर्मयोगीहरू, जसले न त कुनै कामना (आकांक्षा) पालेका छन्, न त कसैसँग घृणा नै राख्छन्, उनीहरूलाई नै नित्य संन्यासी मान्नुपर्छ। हे महाबाहू अर्जुन! राग, द्वेषजस्ता द्वन्द्वहरूबाट पूर्ण रूपमा मुक्त भएको व्यक्तिले सुखपूर्वक संसाररूपी बन्धनबाट मुक्ति प्राप्त गर्दछ।

‘नव–संन्यास’ का प्रतिपादक ओशोले गर्नुभएको गीता प्रवचन शृङ्खलामा पाँचौँ अध्यायको यही तेस्रो श्लोकको मर्म कस्तो होला भन्ने जिज्ञासाका साथ गीता दर्शन पल्टाउँदा पाएको निष्कर्षलाई यहाँ सारका रूपमा प्रस्तुत गरेको छु।

— विजयप्रसाद मिश्र

मन : बन्धनको कारण कि मुक्तिको द्वार?

हामीमध्ये धेरैले योगलाई शारीरिक स्वास्थ्य र लचिलोपना बढाउने व्यायामको रूपमा मात्र चिन्छौं। तर, यो यसको वास्तविक उद्देश्यको एउटा सानो अंश मात्र हो। योग शब्दको शाब्दिक अर्थ "जोड्नु" हो। यसको गहिरो उद्देश्य भनेको भगवानसँग हाम्रो टुटेको सम्बन्धलाई पुनः जोड्नु हो, जसले हामीलाई भौतिक संसारको सीमितताबाट मुक्त गर्दछ।

योग यात्रामा मन

योगको वास्तविक सार शरीरलाई मोड्नु मात्र होइन, बल्कि मनलाई साध्नु हो। हाम्रो सम्पूर्ण जीवनको अनुभवको केन्द्रविन्दु नै यो मन हो। प्राचीन ऋषि-मुनिहरूका अनुसार मन एक दुईधारे तरबार जस्तै हो—यसको प्रकृति दोहोरो छ। जबसम्म यो इन्द्रियहरूका विषय र भौतिक तृष्णामै अल्झिरहन्छ, तबसम्म यो हाम्रो सबैभन्दा कठोर शत्रु बन्छ। तर, जब यसलाई विवेक र अभ्यासले वशमा पारिन्छ, त्यही मन हाम्रो परम मित्र र मार्गदर्शक बन्न पुग्छ।

अनियन्त्रित मन र दासत्व

एउटा अनियन्त्रित मनले हामीलाई काम, क्रोध, लोभ र मोहको साङ्लोमा बाँधेर राख्छ। हामीलाई लाग्छ हामी स्वतन्त्र छौँ, तर वास्तवमा हामी आफ्नै आवेगका दास बनिरहेका हुन्छौँ। यही मानसिक अशान्ति नै आजको आधुनिक युगमा देखिने तनाव र असन्तुष्टिको मुख्य जड हो।

अनुशासित मन र आत्मिक विजय

जब हामी योग र ध्यानको माध्यमबाट मनमाथि विजय प्राप्त गर्छौँ, तब बाहिरी कोलाहलका बीच पनि भित्री शान्तिको अनुभव हुन्छ। जितिएको मनले नै हामीलाई परमात्माको आवाज सुन्न र सही मार्गमा हिँड्न मद्दत गर्छ। वास्तविक स्वतन्त्रता बाहिरी परिस्थितिलाई बदल्नुमा होइन, आफ्नो मनलाई बदल्नुमा छ।

"बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः।

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्॥" (श्रीमद्भगवद्गीता ६.६)

अर्थ: जसले आफ्नो मनलाई जितेको छ, उसको लागि मन नै सबैभन्दा हितैषी मित्र हो; तर जसको मन वशमा छैन, उसको लागि मन नै सबैभन्दा घातक शत्रु सरह हानिकारक हुन्छ।

विशिष्टाद्वैत : अनन्त प्रेम र अपनत्वको दिव्य सङ्गीत

कल्पना गर्नुहोस्, एउटा विशाल र शान्त महासागरको, जसको गहिराइमा अनन्त शान्ति छ। विशिष्टाद्वैत दर्शन त्यही महासागर (ईश्वर) र त्यसमा उठ्ने स–साना, चञ्चल छालहरू (हामी जीवहरू) बीचको अटुट प्रेम–सम्बन्धको कथा हो।

यो दर्शन केवल सुख्खा तर्क नभएर हृदयले गाउने ईश्वरको गीत हो।

यसले न त संसारलाई झुटो भन्छ, न त ईश्वरलाई हाम्रो पहुँचभन्दा धेरै टाढा राख्छ। यसले भन्छ— 

"हामी ईश्वरको अंश हौँ, उहाँ हाम्रा स्वामी हुनुहुन्छ, र यो संसार उहाँको लिला भूमि हो।"

१. अटुट सम्बन्ध : "हामी उहाँका हौँ" 

जसरी सूर्यबाट उसको किरणलाई कहिल्यै अलग गर्न सकिँदैन, जसरी फूलबाट उसको सुगन्धलाई छुट्याउन सकिँदैन, ठीक त्यसैगरी हामी पनि त्यो परमपिता परमेश्वरका अविभाज्य अंश हौँ। हामी उहाँभन्दा भिन्न त छौँ, तर उहाँबाट अलग भएर हाम्रो कुनै अस्तित्व छैन।

यो दर्शनले हामीलाई सम्झाउँछ— 

“तिमी एक्लो छैनौ। तिम्रो भित्र बस्ने ‘अन्तर्यामी’ परमात्माले तिमीलाई हरेक पल थामिरहनुभएको छ।”

२. मधुर स्वामित्व : "उहाँ हाम्रा स्वामी हुनुहुन्छ" 

विशिष्टाद्वैतमा ईश्वर कुनै कठोर शासक हुनुहुन्न; उहाँ त करुणाका सागर 'नारायण' हुनुहुन्छ। उहाँ र हाम्रो सम्बन्ध 'शेष–शेषी' (स्वामी र सेवक) को हो। तर, यो सेवामा कुनै बाध्यता छैन; यहाँ त प्रेमको मिठास छ। जसरी एउटा प्रेमीले आफ्ना प्रियतमको खुसीका लागि आफूलाई समर्पण गर्दा आनन्द पाउँछ, त्यसरी नै हामीले उहाँलाई ‘स्वामी’ स्वीकार्दा परम स्वतन्त्रताको अनुभव गर्छौं। 

“हाम्रो जीवनको सानो दियो उहाँकै महाज्योतिको एक हिस्सा बन्नुमा नै हाम्रो पूर्णता छ।”

३. यो संसार : "उहाँको लीला भूमि" 

कतिपयले संसारलाई ‘मिथ्या’ वा ‘झुटो’ भनेर पन्छाउँछन्, तर विशिष्टाद्वैतले यो सृष्टिलाई ईश्वरको सुन्दर कविता मान्छ।

यो हरियो वन, बग्ने नदी, र मुस्कुराउने फूलहरू— सबै उहाँकै शरीर हुन्।

यो संसार उहाँको ‘लीला भूमि’ हो। यहाँ दुःख छ, सुख छ, तर भक्तको आँखाले हेर्दा यहाँ केवल उहाँको खेल (लीला) देखिन्छ। 

यो जगत उहाँको कला हो, र हामी यस रङ्गमञ्चका पात्रहरू। त्यसैले, संसारबाट भाग्नु पर्दैन; संसारमै रहेर, हरेक प्राणीमा उहाँको रूप देखेर सेवा गर्नु नै साँचो भक्ति हो।

विशिष्टाद्वैत दर्शनले मानिसलाई 'शरणगति' को शीतल छहारीमा बोलाउँछ। यसले भन्छ— 

“तिमी आफ्ना सबै चिन्ताहरू त्यो परम स्वामीको चरणमा बिसाऊ। तिमी उहाँको प्यारो अंश हौ, उहाँ तिम्रो अन्तिम आश्रय हुनुहुन्छ, र यो सम्पूर्ण अस्तित्व उहाँकै प्रेमको अभिव्यक्ति हो।”

स्वामी विवेकानन्द | शक्तिदायिनी विचार | हामी ब्रह्माग्निका झिल्का

जुन व्यक्तिले दिन-रात आफूलाई दीन-हीन वा अयोग्य सम्झेर बस्छ, उसबाट केही पनि हुन सक्दैन। वास्तवमा, यदि उसले दिन-रात आफूलाई दीन, नीच र 'केही होइन' ठान्छ भने ऊ 'केही होइन' नै बन्न पुग्छ।

यदि तिमीले 'मभित्र शक्ति छ' भन्यौ भने तिमीमा शक्ति जागृत हुनेछ। र यदि तिमीले 'म केही पनि होइन' भनेर सोच्छौ र दिन-रात यही सोचिरहन्छौ भने, तिमी साँच्चै 'केही पनि' रहने छैनौ।

तिमीले यो महान् सत्य सधैं स्मरण राख्नुपर्छ। हामी त तिनै सर्वशक्तिमान परमपिताका सन्तान हौं, उही अनन्त ब्रह्माग्निका झिल्काहरू हौं—भला हामी 'केही होइन' कसरी हुन सक्छौं? हामी सबथोक हौं, हामी सबथोक गर्न सक्छौं, र मानिसले सबै थोक गर्नै पर्छ।

— स्वामी विवेकानन्द

वेदान्त | जीवनलाई बुझेर, हाँस्दै-खेल्दै बाँच्ने कला

स्वामी परमार्थानन्दजीका प्रवचनहरू (विशेषगरी उहाँका "Introduction to Vedanta" र "Tattva Bodha" कक्षाहरू) का आधारमा, आजको व्यस्त संसारमा एक सामान्य मानिसलाई वेदान्तको आवश्यकता किन छ भनी निम्न बुँदाहरूमा स्पष्ट पार्न सकिन्छ :

​स्वामी परमार्थानन्दजीको मुख्य तर्क के छ भने वेदान्त सन्यासीहरूका लागि मात्र होइन, बरु "जीवन कसरी बाँच्ने" (Life Management) भन्ने एउटा म्यानुअल हो। व्यस्त मानिसलाई यसको आवश्यकता निम्न ५ कारणले गर्दा छ:

​१. "इमोशनल शक अब्जर्भर" (Emotional Shock Absorber) को रूपमा

​स्वामीजी प्रायः भन्नुहुन्छ कि हामी संसारलाई बदल्न सक्दैनौं, तर संसारलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिकोण बदल्न सक्छौं। आजको व्यस्त जीवनमा तनाव, असफलता, र अनिश्चितता (Uncertainty) सामान्य हुन्।

• ​समस्या: हामी बाहिरी परिस्थितिहरू (जस्तै: ट्राफिक, अफिसको प्रेसर, अरूको व्यवहार) मा नियन्त्रण गर्न खोज्छौं, जुन सम्भव छैन। यसले हताशा (Frustration) जन्माउँछ।

• ​वेदान्तको हल: वेदान्तले हामीलाई एउटा "रक्षा कवच" (Protective Shield) दिन्छ। जसरी एउटा कारमा भएको 'शक अब्जर्भर' ले खाल्डाखुल्डीको झट्का यात्रुसम्म पुग्न दिँदैन, त्यसरी नै वेदान्तको ज्ञानले बाहिरी तनावलाई हाम्रो मनको शान्ति भंग गर्न दिँदैन। यसलाई "तितिक्षा" (सहनशक्ति) र "समत्वम्" (मानसिक सन्तुलन) भनिन्छ।

​२. परनिर्भरताबाट स्वतन्त्रता (Freedom from Dependency)

​स्वामीजीको एउटा प्रसिद्ध विश्लेषण छ— मानिसको जीवन "सुरक्षा" (Security) र "मनोरञ्जन" (Pleasure) को पछि दौडँदै बित्छ।

• ​हामी खुशीका लागि बाहिरी वस्तु, व्यक्ति वा पद (Position) मा निर्भर हुन्छौं।

• ​तर, बाहिरी संसार सधैं बदलिरहन्छ। जुन कुरामा हामी भर पर्छौं, त्यो नै बदलिएपछि हामी दुखी हुन्छौं।

• ​वेदान्तको आवश्यकता: वेदान्तले सिकाउँछ कि "तिमी जे खोज्दैछौ, त्यो तिमी स्वयं हौ।" खुशी र शान्ति बाहिर किन्न पाइने वस्तु होइन, यो तिम्रो स्वभाव हो। यो ज्ञानले मानिसलाई बाहिरी दुनियाँमाथिको "मनोवैज्ञानिक निर्भरता" (Psychological Dependence) बाट मुक्त गराउँछ। व्यस्त मानिसका लागि यो ठूलो राहत हो।

​३. कर्म योग : काम गर्ने सही तरिका

​व्यस्त मानिसहरू प्रायः "बर्न आउट" (Burnout) वा अत्यधिक थकान महसुस गर्छन्। स्वामीजीका अनुसार, यसको कारण काम (Work) होइन, कामप्रतिको हाम्रो गलत दृष्टिकोण (Attitude) हो।

• ​वेदान्तले "कर्म योग" सिकाउँछ। यसको अर्थ हो— नतिजाको चिन्ताले मनलाई भविष्यमा भड्किन नदिई वर्तमानको काममा पूर्ण ध्यान दिनु।

• ​जब हामी नतिजाको डर (Anxiety) बिना काम गर्छौं, हाम्रो कार्यक्षमता (Efficiency) बढ्छ र मानसिक थकाई कम लाग्छ। स्वामीजी भन्नुहुन्छ, "सफलता र असफलता दुवैलाई ईश्वरको प्रसाद मानेर स्वीकार गर्नाले मन सन्तुलित रहन्छ।"

​४. प्राथमिकताको स्पष्टता (Clarity of Priorities)

​आजको मानिस "पैसा कमाउन" यति व्यस्त छ कि "बाँच्न" नै बिर्सिसकेको छ।

• ​स्वामीजी उदाहरण दिनुहुन्छ: मानिसले घर किन्न जिन्दगीभर मेहेनत गर्छ, तर अन्ततः त्यो घरमा शान्तिसँग बस्ने समय नै हुँदैन।

• ​वेदान्तले हामीलाई जीवनको प्राथमिकता (Priorities) छुट्याउन मद्दत गर्छ। "के साँचो हो र के झुटो हो" (नित्य–अनित्य–वस्तु–विवेक) भन्ने विवेक दिन्छ। यसले गर्दा हामी अनावश्यक दौडधूपबाट बच्छौं र सिमित समयमा पनि गुणस्तरीय जीवन बाँच्न सक्छौं।

​५. बुढेसकालको तयारी

​स्वामीजी रमाइलो पारामा भन्नुहुन्छ— यदि युवावस्थामा वा व्यस्त समयमा वेदान्त पढिएन भने, बुढेसकालमा एक्लोपन र डिप्रेसनले सताउँछ।

• ​जसले आफ्नो "आत्म-स्वरूप" चिनेको छैन, उसलाई रिटायरमेन्ट वा एक्लोपन "सजाय" जस्तो लाग्छ।

• ​तर जसले वेदान्त बुझेको छ, उसका लागि एकान्त (Solitude) पनि आनन्दको स्रोत बन्छ। त्यसैले, वेदान्त "पछि पढ्ने विषय" होइन, अहिले नै जीवनमा उतार्ने विषय हो।

​सारंशमा :

स्वामी परमार्थानन्दजीको दृष्टिमा, एउटा व्यस्त मानिसलाई वेदान्त यसकारण चाहिन्छ कि— यसले जीवनका चुनौतीहरू नहटाए पनि, ती चुनौतीहरूको सामना गर्दा मनलाई शान्त, स्थिर र खुशी राख्ने क्षमता (Inner Strength) प्रदान गर्छ। यो जीवनबाट भाग्ने बाटो होइन, जीवनलाई बुझेर, हाँस्दै-खेल्दै बाँच्ने कला हो।

________________ प्रस्तुति : विजयप्रसाद मिश्र चित्र : गूगलबाट तथा ए.आई.द्वारा निर्मित

गीता चिन्तन | कर्मयोगको अन्तर्निहित संगति (अध्याय ३ को श्लोक-प्रवाह विश्लेषण)

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

ज्ञान र कर्मको द्वन्द्वबाट कर्मयोगको उदय

श्रीमद्भगवद्गीताको तेस्रो अध्याय, "कर्मयोग," आध्यात्मिक साधनाको यात्रामा एउटा महत्त्वपूर्ण र रणनीतिक स्थानमा अवस्थित छ। यस अध्यायले ज्ञान र कर्मको बीचमा देखिने द्वन्द्वलाई समाप्त गर्दै एउटा सुसंगत र व्यावहारिक मार्ग प्रस्तुत गर्दछ। दोस्रो अध्यायको अन्त्यमा, जब भगवान् श्रीकृष्णले आत्मज्ञान र 'बुद्धियोग' (समताको बुद्धि) को महिमा बताउनुहुन्छ, अर्जुनको मनमा एउटा स्वाभाविक भ्रम उत्पन्न हुन्छ। उनलाई लाग्छ कि यदि ज्ञान नै श्रेष्ठ हो भने युद्ध जस्तो भयानक कर्ममा लाग्नुको के औचित्य छ? यही वैचारिक द्वन्द्वले तेस्रो अध्यायको जग बसाल्छ र अर्जुनलाई एउटा यस्तो प्रश्न सोध्न प्रेरित गर्छ, जसले कर्मको वास्तविक मर्म र निष्काम भावको अनिवार्यतालाई उजागर गर्दछ।

यो अध्याय केवल कर्म गर्ने उपदेश मात्र होइन, बरु कर्म कसरी गर्ने, किन गर्ने, र कर्मको बन्धनबाट कसरी मुक्त हुने भन्ने गहन दार्शनिक र व्यावहारिक मार्गदर्शन हो। भगवान् श्रीकृष्णले कर्मत्यागको असम्भवतादेखि लिएर कर्मलाई यज्ञ, लोकसंग्रह र अन्ततः ईश्वरप्राप्तिको साधन बनाउनेसम्मको तार्किक यात्रामा अर्जुनलाई डोऱ्याउनुहुन्छ।

यो गहन संवाद अर्जुनको एउटा सीधा र महत्त्वपूर्ण प्रश्नबाट सुरु हुन्छ, जसले भगवान् श्रीकृष्णलाई कर्मयोगको त्यो गहन रहस्य खोल्न प्रेरित गर्दछ, जुन आज पनि हरेक साधकका लागि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। आउनुहोस्, हामी अर्जुनको त्यही विशिष्ट प्रश्न र त्यसको पृष्ठभूमिलाई गहिराइमा बुझौँ।

अर्जुनको जिज्ञासा: कर्मयोगको आरम्भ (श्लोक १-२)

अर्जुनको प्रश्न केवल एउटा योद्धाको युद्धभूमिमा उत्पन्न भएको व्यक्तिगत दुविधा मात्र होइन; यो त कर्म र ज्ञानको दोधारमा परेका हरेक साधकको साझा र शाश्वत प्रश्न हो। जब साधकले ज्ञानको महिमा सुन्छ, उसलाई लाग्न थाल्छ कि सबै कर्महरू त्यागेर ज्ञानमार्गमा लाग्नु नै श्रेयस्कर हो। अर्जुन यही मानसिक अवस्थाबाट गुज्रिरहेका थिए, र उनको व्याकुलताले भगवान् श्रीकृष्ण समक्ष यस्तो प्रश्नको रूप लियो:

अर्जुन उवाच 

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥१॥
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥२॥

भावार्थ: "हे जनार्दन! यदि तपाईंको मतमा कर्मभन्दा ज्ञान श्रेष्ठ हो भने, हे केशव! मलाई यो घोर (भयानक) कर्ममा किन लगाउँदै हुनुहुन्छ? (१) तपाईंका मिश्रित जस्ता लाग्ने वाक्यहरूले मेरो बुद्धि मोहित भइरहेको छ। त्यसैले, त्यो 'एक' निश्चित मार्ग बताउनुहोस्, जसद्वारा म परम श्रेय (कल्याण) प्राप्त गर्न सकूँ। (२)"

अर्जुनको मन व्याकुल थियो। उनी भगवान् श्रीकृष्णका 'व्यामिश्र' अर्थात् मिश्रित जस्ता लाग्ने वाक्यहरूले मोहित र भ्रमित दुवै भएका थिए। एकातिर भगवान् ज्ञानको प्रशंसा गर्नुहुन्छ, अर्कोतिर युद्धजस्तो कर्म गर्न प्रेरित गर्नुहुन्छ। उनको अन्तिम पुकार—"त्यो 'एक' निश्चित मार्ग बताउनुहोस्"—ले उनको द्वन्द्वको गहिराइ र एउटा स्पष्ट निर्देशनको तीव्र इच्छालाई दर्शाउँछ। उनको यही छटपटीले भगवान्‌लाई कर्मयोगको सिद्धान्तलाई तार्किक र क्रमबद्ध रूपमा प्रस्तुत गर्ने अवसर प्रदान गर्‍यो।

यसरी अर्जुनको जिज्ञासाले कर्मयोगको रहस्यमा प्रवेश गर्ने ढोका खोलिदियो, जसको उत्तरमा भगवान्‌ले सबैभन्दा पहिले कर्मको अनिवार्यता र त्यसलाई त्याग्न असम्भव छ भन्ने तथ्यलाई स्थापित गर्नुहुन्छ।

कर्मको अनिवार्यता: प्रकृतिको अकाट्य नियम

अर्जुनको भ्रमको जवाफमा, भगवान् श्रीकृष्णले सबैभन्दा पहिले कर्मत्यागको विचारलाई नै असम्भव र अव्यावहारिक भनी तर्कपूर्ण ढंगले खण्डन गर्नुहुन्छ। यो उहाँको मनोवैज्ञानिक कुशलता हो कि सही कर्मको मार्ग देखाउनुअघि उहाँले कर्मत्यागको गलत विकल्पलाई पूर्ण रूपमा निरस्त गर्नुहुन्छ, ताकि साधकको मनमा कुनै द्विविधा बाँकी नरहोस्। उहाँले स्पष्ट पार्नुहुन्छ कि संसारमा कर्म नगरी बस्न सम्भव नै छैन। कर्म जीवनको र प्रकृतिको एक अकाट्य नियम हो, जसबाट कोही पनि भाग्न सक्दैन।

भगवान् श्रीकृष्णले कर्मको अनिवार्यतालाई स्थापित गर्न विभिन्न अकाट्य तर्कहरू प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। सर्वप्रथम, उहाँले यस लोकमा ज्ञानीहरूका लागि 'ज्ञानयोग' र योगीहरूका लागि 'कर्मयोग' गरी दुई भिन्न निष्ठाको मार्ग भए तापनि कर्मको त्याग कुनैमा पनि सम्भव छैन भनी स्पष्ट पार्नुहुन्छ। उहाँ अगाडि भन्नुहुन्छ कि कुनै पनि व्यक्ति एक क्षण पनि कर्म नगरी बस्न सक्दैन, किनकि शरीर रहुन्जेल श्वासप्रश्वास, खानपिन जस्ता कर्महरू स्वाभाविक रूपमा भइरहन्छन्। अझ गहिराइमा गएर उहाँ बताउनुहुन्छ कि सबै प्राणीहरू प्रकृतिबाट उत्पन्न भएका तीन गुणहरू—सत्त्व, रज र तम—द्वारा विवश भएर कर्म गर्न बाध्य हुन्छन्, र यी गुणहरूको प्रभावबाट कोही पनि मुक्त छैन।

यस सन्दर्भमा भगवान्‌ले कर्मको बाहिरी त्यागभन्दा मानसिक अनाशक्तिको महत्त्वलाई जोड दिनुभयो। उहाँले भन्नुभयो, 

जो व्यक्ति हठपूर्वक बाहिरी इन्द्रियहरू (कर्मेन्द्रिय) लाई रोकेर मनले इन्द्रियका विषयहरूको चिन्तन गरिरहन्छ, त्यो व्यक्ति 'मिथ्याचारी' अर्थात् पाखण्डी हो। यसको विपरीत, जसले मनद्वारा इन्द्रियहरूलाई वशमा राखेर आसक्तिरहित भई कर्म गर्छ, त्यही श्रेष्ठ हो।

यसरी कर्मलाई व्यक्तिगत बाध्यताको रूपमा स्थापित गरिसकेपछि, भगवान् श्रीकृष्णले कर्मलाई कसरी बन्धनकारी हुनबाट रोक्ने र यसलाई मुक्तिको साधन बनाउने भन्ने विधि बताउनुहुन्छ, जुन यज्ञको भावनामा निहित छ।

यज्ञको भावना: कर्मलाई बन्धनबाट मुक्तिको साधन बनाउने विधि

भगवान् श्रीकृष्णले कर्मको अनिवार्यतालाई स्थापित गरेपछि कर्मयोगको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अवधारणा—'यज्ञ'—लाई प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। यहाँ यज्ञको अर्थ केवल आगोमा आहुति दिनु मात्र होइन, बरु यसको व्यापक अर्थ हो—एक निष्काम, कर्तव्यपरायण र लोककल्याणको भावनाले गरिएको कर्म। यज्ञको भावनाले कर्मलाई व्यक्तिगत स्वार्थ ("म" र "मेरो") को बन्धनबाट माथि उठाएर एउटा सामाजिक र ब्रह्माण्डीय कर्तव्यमा रूपान्तरण गर्दछ। यो आफूले प्राप्त गरेको वस्तुबाट प्रणालीमा नै फिर्ता दिने पवित्र सिद्धान्त हो, जसले हरेक कर्मलाई एउटा पवित्र आहुति बनाउँछ।

भगवान् भन्नुहुन्छ, 

"यज्ञको लागि गरिएको कर्मबाहेक अन्य कर्मले यस मनुष्यलोकलाई बन्धनमा पार्छ।" 

अर्थात्, जब हामी केवल आफ्नो स्वार्थका लागि कर्म गर्छौं, तब त्यो कर्मले हामीलाई सुख-दुःखको बन्धनमा बाँध्छ। तर जब त्यही कर्म कर्तव्य सम्झेर, आसक्तिरहित भई, ब्रह्माण्डीय व्यवस्थाप्रति आफ्नो योगदानको रूपमा गरिन्छ, तब त्यो यज्ञ बन्छ र बन्धनबाट मुक्तिको साधन बन्छ।

यसलाई थप स्पष्ट पार्न, उहाँले यज्ञचक्रको अवधारणा प्रस्तुत गर्नुभयो। यज्ञबाट देवताहरू प्रसन्न हुन्छन्, देवताहरूले वर्षा गराउँछन्, वर्षाबाट अन्न उत्पन्न हुन्छ र अन्नले प्राणीहरूको पालनपोषण हुन्छ। यो एउटा ब्रह्माण्डीय चक्र हो जसले सृष्टि र जीवनलाई निरन्तरता दिन्छ। यस चक्रको पालना गर्नु प्रत्येक मानिसको कर्तव्य हो। जो यस चक्रलाई नमानिकन केवल आफ्नो इन्द्रिय-सुखका लागि बाँच्छ, उसको जीवन व्यर्थ छ। यसरी कर्मलाई यज्ञको रूपमा हेर्दा, त्यो व्यक्तिगत बाध्यता नभएर ब्रह्माण्डप्रतिको हाम्रो दायित्व बन्न पुग्छ।

तर प्रश्न उठ्छ, जो ज्ञानी छन् र जसलाई कुनै पनि कर्मफलको आवश्यकता छैन, के उनीहरूले पनि कर्म गर्नुपर्छ? यसको उत्तरमा भगवान् 'लोकसंग्रह' को आदर्श प्रस्तुत गर्नुहुन्छ।

ज्ञानीको कर्म: लोकसंग्रहको आदर्श (श्लोक २०-२६)

ज्ञान प्राप्त गरिसकेपछि र कर्मफलबाट मुक्त भइसकेपछि पनि ज्ञानी पुरुषले कर्म किन गर्ने? यस प्रश्नको उत्तरमा भगवान् श्रीकृष्णले 'लोकसंग्रह' अर्थात् समाजको कल्याण, मार्गदर्शन र व्यवस्थालाई सुचारु राख्ने आदर्श प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। ज्ञानी पुरुष आफ्नो लागि कर्म गर्दैन, तर उसले समाजको लागि एउटा उदाहरण प्रस्तुत गर्न र साधारण मानिसहरूलाई सही मार्गमा डोऱ्याउनका लागि कर्म गर्दछ। लोकसंग्रह वस्तुतः यज्ञको सर्वोच्च स्वरूप हो—आफ्नो ज्ञान र कर्मलाई कुनै पनि व्यक्तिगत स्वार्थबिना, केवल ब्रह्माण्डको स्थिरता र उत्थानको लागि गरिएको एउटा निस्वार्थ आहुति।

यसको ज्वलन्त उदाहरणको रूपमा भगवान्‌ले विदेह राजा जनकजस्ता परम ज्ञानीहरूको नाम लिनुभयो, जो सांसारिक कर्मको शिखरमा रहेर पनि पूर्ण रूपमा अनासक्त थिए। उनीहरूले केवल कर्तव्य सम्झेर आसक्तिरहित भई कर्म गरेरै परम सिद्धि (मोक्ष) प्राप्त गरेका थिए। उनीहरूको कर्म व्यक्तिगत स्वार्थबाट प्रेरित थिएन, बरु लोककल्याणको भावनाबाट ओतप्रोत थियो।

भगवान् एउटा महत्त्वपूर्ण सिद्धान्त बताउनुहुन्छ, जसको भावार्थ हो: 

"श्रेष्ठ पुरुषले जस्तो आचरण गर्छ, अन्य साधारण मानिसहरूले पनि त्यसैको सिको गर्छन्। उसले जे कुरालाई प्रमाण मान्छ, सारा संसारले त्यसैलाई पछ्याउँछ।" 

यसको अर्थ, यदि ज्ञानी पुरुषले कर्म त्यागिदियो भने साधारण मानिसहरू पनि कर्तव्यविमुख हुन सक्छन्, जसले गर्दा समाजमा अव्यवस्था र भ्रम फैलिन सक्छ। त्यसैले, समाजमा आदर्श स्थापित गर्न र सही मार्ग देखाउन ज्ञानीहरूको कर्म अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

यसरी कर्मयोगको मार्ग स्पष्ट हुँदै जाँदा, भगवान् अब त्यस मार्गको सबैभन्दा ठूलो बाधा, अर्थात् त्यो आन्तरिक शत्रु जसले मानिसलाई पाप कर्ममा प्रवृत्त गराउँछ, त्यसको पहिचानतर्फ संवादलाई मोड्नुहुन्छ।

कर्ममार्गको शत्रु : काम र क्रोधको पहिचान (श्लोक ३६-४१)

कर्मयोगको साधनालाई सैद्धान्तिक रूपमा बुझेपछि, अर्जुनले एउटा अत्यन्त व्यावहारिक र गहिरो प्रश्न सोध्छन्, जसले साधकको आन्तरिक संघर्षलाई उजागर गर्छ। उनको प्रश्नले कर्मयोगको मार्गमा आउने सबैभन्दा ठूलो शत्रुलाई चिन्न मद्दत गर्छ।

अर्जुनले सोधे (गीता ३.३६ को भाव अनुसार): 

"हे भगवान्! मानिस इच्छा नहुँदा नहुँदै पनि, मानौं कसैले जबरजस्ती लगाएजस्तै, केले गर्दा पाप कर्ममा प्रवृत्त हुन्छ?"

यस प्रश्नको उत्तरमा, भगवान् श्रीकृष्णले समस्याको जडमा प्रहार गर्दै कर्ममार्गको सबैभन्दा ठूलो र लुकेको शत्रुको पहिचान गराउनुहुन्छ। उहाँले पापको मूल कारणको खुलासा गर्दै भन्नुहुन्छ:

श्रीभगवानुवाच 

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।

महाशनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३७॥

भावार्थ: "रजोगुणबाट उत्पन्न भएको यो 'काम' (वासना) नै 'क्रोध' हो। यो कहिल्यै तृप्त नहुने, महापापी शत्रु हो, यसलाई नै तिमी यस संसारमा आफ्नो वैरी जान। (३७)"

भगवान् यहाँ एउटा गहिरो मनोवैज्ञानिक श्रृंखला स्पष्ट गर्नुहुन्छ: प्रकृतिको रजोगुण (आसक्ति र कर्मशीलताको गुण) ले 'काम' अर्थात् अतृप्त इच्छालाई जन्म दिन्छ। जब त्यो इच्छा कुनै बाधाले रोकिन्छ, तब त्यही 'काम' 'क्रोध' को रूपमा परिणत हुन्छ। उहाँ अगाडि बताउनुहुन्छ कि यो कामरूपी शत्रु महापापी छ र कहिल्यै तृप्त नहुने आगो जस्तै हो। जसरी धुवाँले आगोलाई, मैलाले ऐनालाई र झिल्लीले गर्भलाई ढाकेको हुन्छ, त्यसरी नै यस कामले ज्ञानलाई ढाकेर जीवात्मालाई मोहित पार्छ।

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।

कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३९॥

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।

एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌ ॥४०॥

भावार्थ: ज्ञानीको यो नित्य वैरी कामरूपी, कहिल्यै तृप्त नहुने आगो जस्तै हो, र यसैले ज्ञानलाई ढाकेको छ। (३९) इन्द्रिय, मन र बुद्धि यसको वासस्थान भनिएको छ। यिनैको माध्यमबाट यसले ज्ञानलाई ढाकेर जीवात्मालाई मोहित पार्छ। (४०)

यसरी पापको मूल कारण र त्यसको कार्यक्षेत्र पहिचान गरिसकेपछि, भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई यो दुर्जय शत्रुलाई परास्त गर्ने अन्तिम र अचुक उपाय बताउनुहुन्छ, जसले यो अध्यायलाई तार्किक निष्कर्षमा पुऱ्याउँछ।

विजयको रणनीति : आत्मज्ञानद्वारा कामनाको दमन (श्लोक ४२-४३)

अध्यायको अन्त्यमा, भगवान् श्रीकृष्णले 'काम' रूपी महाशत्रुलाई परास्त गर्ने एउटा स्पष्ट र व्यावहारिक रणनीति प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। यो खण्डले अध्यायको तार्किक निष्कर्ष प्रदान गर्दछ र कर्मयोगको साधनालाई पूर्णता दिने अचुक विधि सिकाउँछ। यो विधि साधकलाई आफ्नो भित्री शक्तिको बोध गराउने आत्मज्ञान र आत्मबलको सशक्त उद्घोषण हो। भगवान् साधकभित्र रहेको विजयको आन्तरिक शस्त्रशालालाई उजागर गर्नुहुन्छ।

शत्रुलाई परास्त गर्न आफ्नो शक्तिलाई चिन्नु अनिवार्य छ। यसैले भगवान् इन्द्रिय, मन, बुद्धि र आत्माको एक पदानुक्रम (hierarchy) प्रस्तुत गर्नुहुन्छ, जुन शत्रुमाथि विजय प्राप्त गर्ने हतियार हो:

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।

मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२॥

एवं बुद्धेः परं बुद्धवा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।

जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ४३॥

भावार्थ: (स्थूल शरीरभन्दा) इन्द्रियहरू श्रेष्ठ छन्, इन्द्रियहरूभन्दा मन श्रेष्ठ छ, मनभन्दा पनि बुद्धि श्रेष्ठ छ, र जो बुद्धिभन्दा पनि अत्यन्त श्रेष्ठ छ, त्यो 'ऊ' (आत्मा) हो। (४२) हे महाबाहु! यसरी बुद्धिभन्दा पर रहेको आत्मालाई चिनेर, बुद्धिद्वारा मनलाई वशमा राखी, यो कामरूपी दुर्जय शत्रुलाई नाश गर। (४३)

यो पदानुक्रमको ज्ञान नै विजयको कुञ्जी हो। यो केवल उपदेश मात्र होइन, एउटा मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक प्रक्रिया हो। जब हामी आफूलाई इन्द्रिय, मन वा बुद्धि मात्र नभई, ती सबैभन्दा पर रहेको श्रेष्ठ र अविनाशी 'आत्मा' हुँ भन्ने बोध गर्छौं, तब हामीमा असीम बल प्राप्त हुन्छ। यही आत्मबलले बुद्धि स्थिर हुन्छ, बुद्धिले मनलाई नियन्त्रण गर्छ र नियन्त्रित मनले इन्द्रियहरूलाई सही मार्गमा डोऱ्याउँछ। यसरी आफ्नो वास्तविक स्वरूपलाई चिनेर नै 'काम' रूपी शत्रुलाई समूल नष्ट गर्न सकिन्छ।

यो विजयको रणनीतिले अध्यायको समग्र सन्देशलाई जोड्दै कर्मयोगको साधनालाई पूर्णता प्रदान गर्दछ।

उपसंहार : कर्मयोगको पूर्ण संगति

श्रीमद्भगवद्गीताको तेस्रो अध्याय, कर्मयोग, ज्ञान र कर्मको द्वन्द्वमा फसेका साधकका लागि एउटा अत्यन्त सुसंगत र पूर्ण मार्गदर्शन हो। यस अध्यायको तार्किक प्रवाहले कर्मको हरेक पक्षलाई समेटेको छ। यो यात्रा अर्जुनको सरल तर गहिरो प्रश्नबाट सुरु हुन्छ, जहाँ उनी ज्ञान र कर्मको श्रेष्ठतामा अलमलिएका थिए। भगवान् श्रीकृष्णले यसको जवाफमा सबैभन्दा पहिले कर्मको अनिवार्यता र प्रकृतिजन्य बाध्यतालाई स्थापित गर्नुहुन्छ, जसले कर्मत्यागको अव्यावहारिक विचारलाई नै खण्डन गर्दछ।

त्यसपछि, उहाँले कर्मलाई बन्धनबाट मुक्तिको साधन बनाउने विधि—'यज्ञको भावना'—प्रस्तुत गर्नुहुन्छ, जसले कर्मलाई व्यक्तिगत स्वार्थबाट माथि उठाएर ब्रह्माण्डीय कर्तव्य बनाउँछ। ज्ञानी पुरुषले पनि किन कर्म गर्नुपर्छ भन्ने प्रश्नको जवाफ 'लोकसंग्रह' को आदर्शमा पाइन्छ, जुन यज्ञकै सर्वोच्च अभिव्यक्ति हो। तर, यो मार्ग सहज छैन। यसको सबैभन्दा ठूलो शत्रु रजोगुणबाट उत्पन्न 'काम' (वासना) र 'क्रोध' हो, जसको पहिचान र वासस्थानको खुलासा गरेर भगवान्‌ले समस्याको जडमा प्रहार गर्नुहुन्छ। अन्तमा, उहाँले इन्द्रिय, मन, बुद्धि र आत्माको पदानुक्रम बुझाउँदै, आत्मज्ञानको शक्तिले यस दुर्जय शत्रुलाई परास्त गर्ने अचुक रणनीति प्रदान गर्नुहुन्छ।

यसरी, तेस्रो अध्यायले अर्जुनको भ्रमबाट सुरु भएर, कर्मको अनिवार्यता, यज्ञको भावना, लोकसंग्रहको आदर्श हुँदै कामरूपी शत्रुको पहिचान र त्यसलाई आत्माज्ञानले जित्ने उपायसम्मको यात्रालाई एउटा पूर्ण र सामञ्जस्यपूर्ण ढंगले प्रस्तुत गर्दछ। यसले निष्काम कर्मयोगलाई केवल एक दार्शनिक सिद्धान्तको रूपमा मात्र होइन, बरु एउटा व्यावहारिक, शक्तिशाली र सबैका लागि अनुकरणीय आध्यात्मिक मार्गको रूपमा स्थापित गर्दछ।

गीता चिन्तन | यज्ञ-भावनामा कर्म

 

✍ | विजयप्रसाद मिश्र

कर्मलाई यज्ञमा रूपान्तरण

भगवद्गीता केवल शान्त चिन्तनको ग्रन्थ होइन, यो जीवनको रणभूमिमा गतिशील र उद्देश्यपूर्ण कर्म कसरी गर्ने भन्नेबारे एक जीवन्त मार्गदर्शन हो। यसले हामीलाई चुनौतीहरूको बीचमा अडिग रहन, आफ्ना कर्तव्यहरूलाई कुशलतापूर्वक निर्वाह गर्न, र यसै प्रक्रियामार्फत आध्यात्मिक शिखर आरोहण गर्न सिकाउँछ। गीताका केन्द्रीय शिक्षाहरूमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली एक हो— 'यज्ञ' को भावनामा कर्म गर्नु। यज्ञको वास्तविक अर्थ सामान्य अग्नि अनुष्ठान वा कर्मकाण्डमा सीमित छैन; यो हाम्रा सम्पूर्ण कर्महरूप्रति एक रूपान्तरणकारी दृष्टिकोण हो। 

आउनुहोस्, हामी सबैभन्दा पहिले यज्ञको त्यो गहन, दार्शनिक अर्थलाई उजागर गरौं जसले हाम्रो कर्मलाई पूजामा परिणत गर्ने शक्ति राख्दछ।

यज्ञको वास्तविक अर्थ: कर्मयोगको सार

यज्ञको वास्तविक अर्थलाई बुझ्नु जीवन र कर्मप्रतिको हाम्रो सम्पूर्ण दृष्टिकोणलाई रूपान्तरण गर्ने आधारशिला हो। गीताले यज्ञलाई कुनै सीमित कर्मकाण्डको रूपमा होइन, अपितु एउटा निःस्वार्थ, सहकारी प्रयासको व्यापक भावनाको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। यो एउटा यस्तो दृष्टिकोण हो जहाँ व्यक्ति आफ्नो व्यक्तिगत लाभको लागि मात्र होइन, अपितु सामूहिक कल्याणको उच्च लक्ष्यका लागि कार्य गर्दछ।

यसको विपरीत, जब हामी स्वार्थपूर्ण मनसायले कर्म गर्छौं, तब ती कर्महरू बन्धनको कारण बन्छन्। गीताले यस सिद्धान्तलाई स्पष्ट रूपमा स्थापित गर्दछ: 

"यज्ञको लागि गरिएका कर्महरूबाहेक अन्य कर्महरूले यो संसारलाई बाँध्छ।"

 

जब 'म' र 'मेरो लागि' भन्ने भावनाले प्रेरित भएर कर्म गरिन्छ, तब त्यसले हाम्रो मनमा गहिरो छापहरू छोड्छ, जसलाई 'वासना' भनिन्छ। यी वासनाहरू हाम्रो बानीको ऊर्जा वा मानसिक डोबहरू जस्ता हुन्, जसले हामीलाई उस्तै कर्महरू बारम्बार गर्न बाध्य बनाउँछन् र हामीलाई कर्मको चक्रमा बाँधिराख्छन्। तर जब त्यही कर्म यज्ञको भावनाले, अर्थात् एउटा उच्च आदर्शमा समर्पित भएर, निःस्वार्थ रूपमा गरिन्छ, तब त्यो कर्म बन्धनबाट मुक्तिको माध्यम बन्छ।

यज्ञको यो भावना कुनै मानवीय आविष्कार होइन, यो एउटा दिव्य उपहार हो। पौराणिक कथाअनुसार, सृष्टिकर्ता प्रजापतिले मानवजातिको सिर्जनासँगै यज्ञलाई पनि एउटा अनुपम वरदानको रूपमा प्रदान गर्नुभयो। उहाँले भन्नुभयो, 

"यस (यज्ञ) द्वारा तिमीहरूले उन्नति गर्नेछौ; यो तिमीहरूको सबै इच्छाहरू पूरा गर्ने कामधेनु हुनेछ।" 

यो केवल एउटा कथा होइन, अपितु एउटा गहिरो सत्यको सङ्केत हो। प्रजापतिको यो उपहार व्यक्तिलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समुदायलाई दिइएको थियो। यो निःस्वार्थ समर्पित सामूहिक कार्यको शक्ति हो— सँगै मिलेर काम गर्ने त्यो गतिशीलता, जसले संसारलाई बदल्न सक्छ। सृष्टिकर्ताले हामीलाई सहकार्य र निःस्वार्थ सेवाको त्यो दिव्य समाधान प्रदान गर्नुभयो, जसको माध्यमबाट मानव समुदायले स्वार्थजनित बन्धनलाई तोडेर सामूहिक प्रगति र समृद्धि हासिल गर्न सक्छ।

यो ब्रह्माण्डीय उपहारले हामीलाई कर्मको त्यो विशाल चक्रसँग जोड्छ, जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई चलायमान र जीवन्त राखेको छ।

कर्मचक्र: अन्तरनिर्भरताको ब्रह्माण्डीय विधान

यज्ञको भावना कुनै छुट्टै अवधारणा होइन, बरु यो एउटा विशाल, अन्तरसम्बन्धित ब्रह्माण्डीय चक्रको अभिन्न अङ्ग हो जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई धान्दछ। गीताले यसलाई 'कर्मचक्र' भनेको छ, जसले मानव, प्रकृति र ब्रह्माण्डीय शक्तिहरू (देवताहरू) बीचको गहिरो अन्तरनिर्भरतालाई दर्शाउँछ। यो चक्रले कसरी निःस्वार्थ कर्मले सामूहिक कल्याणलाई बढावा दिन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्छ।

यो 'कर्मचक्र' एउटा तार्किक र प्राकृतिक प्रवाहमा चल्दछ:

१. कर्मबाट यज्ञ उत्पन्न हुन्छ। (निःस्वार्थ कर्मले यज्ञको भावनालाई जन्म दिन्छ।) 

२. यज्ञबाट वर्षा हुन्छ। (यज्ञको भावनाले गरिएको कर्मले प्रकृतिको अनुकूलता (वर्षा) ल्याउँछ।) 

३. वर्षाबाट अन्न उत्पादन हुन्छ। (अनुकूल प्रकृतिबाट अन्न (समृद्धि) उत्पन्न हुन्छ।) 

४. अन्नबाट प्राणीहरू उत्पन्न हुन्छन्। (समृद्धिबाट सम्पूर्ण जीवहरूको पालनपोषण हुन्छ।)

यो चक्रले मानव र 'देवता' (प्रकृतिका ब्रह्माण्डीय शक्तिहरू) बीचको पारस्परिक सहयोगको सिद्धान्तलाई उजागर गर्दछ। जब मानिसहरूले यज्ञको भावनामा अर्थात् निःस्वार्थ र सहयोगात्मक रूपमा कर्म गर्छन्, तब प्रकृतिका शक्तिहरू पनि अनुकूल बन्छन्, जसले गर्दा सबैको कल्याण हुन्छ। यसरी एकअर्कालाई पोषण गर्दै, दुवैले "परम श्रेय" वा उच्चतम कल्याण प्राप्त गर्छन्।

यस चक्रको सामाजिक आशय अत्यन्त गहिरो छ। जो व्यक्ति यस सामूहिक प्रयासको फलको आनन्द लिन्छ तर बदलामा आफ्नो योगदान दिँदैन, उसलाई गीताले "चोर" भनेको छ। यसको विपरीत, जो "यज्ञको अवशेष खान्छन्"— अर्थात्, सामूहिक हितमा आफ्नो निःस्वार्थ योगदान दिएपछि मात्र प्राप्त फलको उपभोग गर्छन्—तिनीहरू सबै पापहरूबाट मुक्त हुन्छन्। उनीहरूले साझा प्रयासको फलमा भाग लिन्छन्। तर जो केवल "आफ्नै लागि पकाउँछन्," अर्थात् स्वार्थपूर्ण कार्य गर्छन् र व्यक्तिगत लाभ मात्र खोज्छन्, तिनीहरूले वास्तवमा पाप खान्छन् र बन्धनलाई अझ बलियो बनाउँछन्।

यो महान् दर्शनलाई हामीले आफ्नो दैनिक जीवन र कर्ममा कसरी व्यावहारिक रूपमा लागू गर्न सक्छौं? अब हामी यस प्रश्नको उत्तर खोज्नेछौं।

यज्ञको भावनामा कसरी कर्म गर्ने?

यज्ञको महान् दर्शनलाई व्यवहारमा उतार्नु नै कर्मयोगको वास्तविक अभ्यास हो। यो खण्डले हाम्रा कर्महरूलाई पूजामा रूपान्तरण गर्न आवश्यक पर्ने मानसिक समायोजनहरूलाई व्यावहारिक रूपमा मार्गदर्शन गर्नेछ। यसका लागि बाहिरी कर्म परिवर्तन गर्नुभन्दा पनि भित्री दृष्टिकोणमा रूपान्तरण ल्याउनु अनिवार्य छ।

अहंकार र फलको आसक्तिको त्याग

यज्ञको भावनामा कर्म गर्ने पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चरण भनेको अहंकार (कर्तृत्व भाव) र कर्मको फलप्रतिको आसक्तिलाई त्याग्नु हो।

• फलको आसक्ति बिना कर्म: गीताले सिकाउँछ, "कर्म गर्नुमा मात्र तिम्रो अधिकार छ, त्यसको फलमा कहिल्यै होइन।" जब हामी फलको चिन्ता गर्छौं, हाम्रो मन भविष्यको चिन्ता र भयले भरिन्छ, जसले वर्तमानमा हाम्रो कार्यकुशलता (efficiency) लाई नाटकीय रूपमा घटाउँछ। एउटा व्यक्ति आफ्नो क्षेत्रमा प्रवीण (proficient) हुन सक्छ, तर यदि उसको मन फलको चिन्ताले व्याकुल छ भने, उसले आफ्नो सम्पूर्ण क्षमतालाई प्रभावकारी रूपमा कार्यमा परिणत गर्न सक्दैन।
• 'म कर्ता हुँ' भन्ने भावको त्याग: अहंकारको अर्को रूप 'म कर्ता हुँ' भन्ने भ्रम हो। गीताअनुसार, अज्ञानी व्यक्ति अहंकारले मोहित भएर सोच्दछ, "म कर्ता हुँ।" तर ज्ञानी व्यक्तिले यो सत्यलाई बुझ्दछ कि सबै कर्महरू प्रकृतिका गुणहरू (हाम्रा वासनाहरू) द्वारा नै सम्पन्न हुन्छन्। जब हामी यो बुझ्छौं कि हाम्रा कार्यहरू केवल प्रकृतिको अभिव्यक्तिका माध्यम हुन्, तब हामी व्यक्तिगत कर्ता हुनुको तनाव र दबाबबाट मुक्त हुन्छौं। सफलता र असफलताको बोझले हामीलाई छुँदैन।

उच्च आदर्शमा समर्पण

अहंकार र फलको इच्छालाई केवल बौद्धिक समझले त्याग्न सजिलो छैन। यसका लागि मनलाई एउटा उच्च आदर्शमा समर्पित गर्नु एउटा व्यावहारिक विधि हो। जब हामी कुनै उच्च लक्ष्यप्रति आफूलाई समर्पित गर्छौं, तब त्यो आदर्श हाम्रो अहंकार र स्वार्थी इच्छाहरूलाई समर्पित गर्ने 'वेदी' बन्छ। यो आदर्श आफ्नो देश, समाज, मानवताको सेवा वा स्वयं ईश्वर हुन सक्छ।

जब हामी कुनै उच्च आदर्शप्रति समर्पणको भावनाले कार्य गर्छौं, तब हाम्रा कर्महरूले नयाँ वासनाहरू (कर्मका बन्धनकारी छापहरू) सिर्जना गर्दैनन्। बरु, ती कर्महरूले हाम्रा पुराना, सञ्चित वासनाहरूलाई क्षय गर्न मद्दत गर्छन्। यसलाई एउटा शक्तिशाली उदाहरणबाट बुझ्न सकिन्छ: एक अपराधीले प्रत्येक हत्यापछि आफ्नो आपराधिक मानसिकतालाई अझ गहिरो बनाउँछ, तर एक सैनिक अधिकारीले युद्धमा धेरैलाई मारे तापनि कहिल्यै हत्यारा बन्दैन। किनकि उसले आफ्नो अहंकार वा व्यक्तिगत लाभको लागि होइन, देशको रक्षा गर्ने उच्च आदर्शको लागि कर्म गर्दछ। यसरी वासनाहरूको शुद्धीकरण हुँदै जाँदा मन शान्त र स्थिर हुन्छ, र हामी आध्यात्मिक मुक्तिको नजिक पुग्छौं।

तर के सबै यज्ञहरू समान हुन्छन्? गीताले हाम्रो भित्री मनसायको आधारमा यज्ञको गुणस्तरमा पनि भिन्नता रहेको बताउँछ।

यज्ञका तीन प्रकार: सात्विक, राजसिक र तामसिक

आफ्नो आध्यात्मिक प्रगतिको मूल्यांकन गर्न गीताले कर्महरूलाई कर्ताको भित्री मनसाय (गुण) को आधारमा वर्गीकरण गरेको छ। यसले साधकलाई आफ्नो स्वभाव र आध्यात्मिक स्तर बुझ्न मद्दत गर्दछ, ताकि उसले आफूलाई सुधार्न सकून्। कर्ताको उद्देश्यअनुसार यज्ञ पनि तीन प्रकारको हुन्छ:

• सात्विक यज्ञ: शास्त्रको विधानअनुसार, कुनै फलको इच्छा नराखी, केवल कर्तव्य सम्झेर गरिने यज्ञ सात्विक हो। यो शुद्ध, निःस्वार्थ र समर्पणको भावनाले ओतप्रोत हुन्छ।
• राजसिक यज्ञ: फलको इच्छा राखेर, देखाउन वा आडम्बरको लागि गरिने यज्ञ राजसिक हो। यस्तो यज्ञको पछाडि व्यक्तिगत प्रतिष्ठा, लाभ र स्वार्थको भावना लुकेको हुन्छ।
• तामसिक यज्ञ: शास्त्रको विधानविपरीत, श्रद्धाविना, अन्न वितरण नगरी, मन्त्रोच्चारण नगरी र दक्षिणा नदिई गरिने यज्ञ तामसिक हो। यस्तो यज्ञ अज्ञान, आलस्य र नकारात्मकताबाट प्रेरित हुन्छ।

यस वर्गीकरणले स्पष्ट पार्छ कि कुनै पनि कर्मको मूल्य त्यसको बाहिरी स्वरूप वा परिमाणमा होइन, बरु त्यसको पछाडि रहेको नियतको शुद्धतामा निर्भर गर्दछ। शुद्ध सात्विक भावनाले गरिएको एउटा सानो, सरल कार्य पनि महान् यज्ञ बन्न सक्छ, जस्तै कसैलाई निस्वार्थ भावले एक गिलास पानी दिनु। यसको विपरीत, आफ्नो नाम र प्रसिद्धिको लागि आयोजना गरिएको ठूलो आडम्बरपूर्ण दान-कार्यक्रम पनि यदि राजसिक भावनाले प्रेरित छ भने त्यो बन्धनकारी हुन सक्छ। कर्मको बाहिरी रूपले होइन, भित्री भावले त्यसको आध्यात्मिक मूल्य निर्धारण गर्दछ।

यसरी शुद्ध, सात्विक यज्ञको निरन्तर अभ्यासले साधकलाई कर्मयोगको परम पुरस्कारतर्फ डोऱ्याउँछ।

परम पुरस्कार : बन्धनबाट मुक्ति

यज्ञको भावनामा कर्म गर्नुको अन्तिम उद्देश्य सामाजिक कल्याण वा सांसारिक सफलता मात्र होइन, बरु गहिरो आध्यात्मिक मुक्ति हो। यो कर्मयोगको त्यो परम पुरस्कार हो, जहाँ व्यक्ति कर्मको बन्धनबाट सदाका लागि स्वतन्त्र हुन्छ र अनन्त शान्तिको अनुभव गर्दछ।

यो मुक्ति वासना (विगतका कर्मका गहिरा छापहरू) को शुद्धीकरणबाट प्राप्त हुन्छ। जब हामी अहंकार र इच्छाले प्रेरित भएर कर्म गर्छौं, त्यसले हाम्रो मनमा गहिरो छाप छोड्छ, जसले हामीलाई उस्तै कर्महरू बारम्बार गर्न बाध्य बनाउँछ। यही नै कर्मको बन्धन हो, जसले हामीलाई जन्म-मृत्युको चक्रमा बाँधिराख्छ। तर जब हामी यज्ञको भावनाले निःस्वार्थ कर्म गर्छौं, तब ती पुराना वासनाहरू दन्किएको आगोमा जलेर नष्ट हुन थाल्छन्, र नयाँ वासनाहरू उत्पन्न हुँदैनन्। यो शुद्धीकरणको प्रक्रियाले मनमा एक अभूतपूर्व शान्ति र स्थिरता ल्याउँछ।

यो आन्तरिक शुद्धीकरणले नै साधकलाई उच्चतम आध्यात्मिक प्राप्तिसँग जोड्छ। गीताले घोषणा गर्दछ: 

"आसक्तिरहित भएर कर्म गर्नाले मनुष्यले परम (सत्य) लाई प्राप्त गर्दछ।"

 

जब मन वासनाहरूको बोझबाट मुक्त हुन्छ, त्यो शुद्ध र स्थिर बन्छ, मानौं कुनै हलचल नभएको तलाउ जस्तै। यस्तो शुद्ध मन नै आत्माको उच्चतम साक्षात्कारको लागि योग्य हुन्छ।

कर्मयोगको अन्तिम प्रतिज्ञा यही हो— निःस्वार्थ कर्मको अनुशासनद्वारा मनलाई शुद्ध र स्थिर बनाउनु, जसले व्यक्तिलाई आत्माको साक्षात्कार गराउँछ र जन्म-मृत्युको चक्रबाट सदाका लागि मुक्त गर्दछ। यो जीवनको परम लक्ष्य हो, जुन संसारबाट भागेर होइन, बरु कर्मको माध्यमबाटै प्राप्त गर्न सकिन्छ। यो नै बन्धनबाट मुक्तिको गौरवशाली मार्ग हो।

निष्कर्ष: जीवनलाई एक पवित्र यज्ञ बनाउनुहोस्

भगवद्गीताको सन्देश स्पष्ट र शक्तिशाली छ: हाम्रो जीवनको प्रत्येक क्षण, प्रत्येक कर्म एउटा पवित्र यज्ञ बन्न सक्छ। दिव्यताको मार्ग संसार त्यागेर होइन, बरु संसारसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई आध्यात्मिक बनाएर प्राप्त हुन्छ। चाहे त्यो कार्यालयको काम होस्, घरको जिम्मेवारी होस्, वा समाजको सेवा, जब हामी त्यसलाई निःस्वार्थ समर्पण र ईश्वरार्पणको भावनाले गर्छौं, तब त्यो साधारण कर्म पनि पूजामा परिणत हुन्छ र हाम्रो जीवन धन्य बन्छ।

गीताको दर्शनअनुसार, धर्म मन्दिर र गुम्बाहरूबाट बाहिर निस्केर बजार, खेत र कार्यस्थलहरूमा पुग्नुपर्छ। यज्ञको भावना यही महान् दर्शनलाई व्यवहारमा उतार्ने एउटा व्यावहारिक विधि हो। यसले हामीलाई संसारको कोलाहलको बीचमा रहेर पनि त्यसको बन्धनबाट मुक्त रहन सिकाउँछ, कर्ममा अकर्म र अकर्ममा कर्मको रहस्य देखाउँछ।

तसर्थ, आउनुहोस्, हामी आजैदेखि आफ्नो जीवनलाई एउटा पवित्र यज्ञ बनाउने संकल्प गरौं। हरेक कर्मलाई एक भेटीको रूपमा अर्पण गरौं, हरेक चुनौतीलाई विकासको अवसरको रूपमा स्वीकार गरौं। निःस्वार्थ र समर्पित कर्मको यो मार्गलाई अँगालेर हामी जीवनका आँधीबेहरीहरूको बीचमा पनि गहिरो शान्ति, सच्चा उद्देश्य र असीम आध्यात्मिक स्वतन्त्रता पत्ता लगाउन सक्छौं। यही नै कर्मयोगको वास्तविक सौन्दर्य र शक्ति हो, जसले हाम्रो नश्वर जीवनलाई दिव्यताको अनन्त यात्रामा रूपान्तरण गर्दछ।