पर्व–प्रेरणा | मकर सङ्क्रान्ति

— विजयप्रसाद मिश्र

हाम्रो दृष्टि सापेक्ष छ र त देख्छौँ सूर्य उदाएको । अनि अस्ताएको । उदाउँदा मनोरम हुन्छन् उनका किरण । स्वास्थ्यप्रद सुमधुर मुस्कान जस्तै । र, दिन चढ्दै जाँदा क्रमशः वृद्धि भइरहेको हुन्छ उत्साह उनमा । पुरुषार्थको शिक्षक झैँ कर्मशील हुन, चेतनायुक्त हुन उनी शिक्षा दिन्छन् । चरैवेति–चरैवेति भनी उन्नतिको पथमा निरन्तर गतिशील हुन प्रेरित गर्छन् । अनि हामी देख्छौँ— उनी अस्ताएको । उनको अनुपस्थितिमा निशा व्याप्त हुन्छिन् । चराचर सुसुप्तिमा जान्छ । निद्राधीन हुन्छ जगत् ।

प्रकृतिले ऊष्मा र ऊर्जा सूर्यबाटै प्राप्त गर्छिन् अनि हाम्रा निम्ति पोषक बन्छिन् । संस्कृतिले पनि त सूर्यबाटै पाएको छ ऊष्मा । उनैलाई केन्द्र मानेर हामी निरन्तर उज्ज्वल, प्रखर र ऊर्जासम्पन्न बनौँ भन्ने प्रेरणा लिन्छौँ । उनैलाई आधार मानेर हामी हाम्रा सापेक्ष दृष्टिले ऋतुमा परिवर्तन देख्छौँ । त्यसै अनुरूपको आहार र विहार गर्छौँ । सूर्यकै तेजले प्रकाशित छ चन्द्रको जीवन । र सूर्य–चन्द्रकै आधारमा हामी गर्छौँ कालको मापन ।

तेजोमय सूर्यकै वरिपरि पृथ्वीले परिक्रमा गर्छिन् । उनको यस धर्म–सापेक्षताकै कारण हामी सूर्यलाई दक्षिणायन भएको र उत्तरायण भएको देख्छौँ । हाम्रा निम्ति, छ महिनाअघि मात्रै उनी दक्षिणायन भएका थिए— कर्क सङ्क्रान्तिका दिन । र, माघ मासको प्रथम दिवसमा, आफ्ना उज्ज्वल किरणले धर्तीको वक्षलाई स्पर्श गरेसँगै उनी उत्तरायण हुँदैछन् । हो यसैलाई हामी मकरसङ्क्रान्ति भनी मनाउँछौँ । उत्सवप्रिय हामी, आफ्नो उत्सको खोजीमा लाग्छौँ ।

 

उत्सवहरू

उत्सवहरू कुनै पनि राष्ट्र–जीवनका पहिचान हुन्छन् । सुदीर्घ इतिहास, श्रेष्ठ परम्परा तथा प्राचीन संस्कृतिको स्मरण गराएर समाजमा स्नेह, संगठन एवं देशभक्तिको भाव जगाउने काम गर्छन् चाड–पर्वले । नयाँ उत्साह र उमङ्ग सञ्चार गर्छन् उत्सवमय पर्वहरूले । आत्मीयता, एकरसता तथा एकात्मताको भाव पनि निर्माण गर्छन् पर्वहरूमा निहित सन्देशले । समाजलाई सबल बनाउन र राष्ट्रलाई सुदृढ पार्न उत्सवहरूको विशिष्ट भूमिका रहन्छ । पर्व–उत्सवहरूमा राष्ट्रका कतिपय बलिदानी महापुरुषहरूका अनेक स्मृतिहरू गाँसिएका हुन्छन् । राष्ट्र–जीवनका अनेक सुखद् प्रसङ्गहरू स्मरण भएर आउँछन् । पर्व प्रकृति, पर्यावरण, राष्ट्रको जय, समाजको सुरक्षा र सामाजिक एकताका परिचायक पनि त हुन् । अतः पर्व र उत्सवहरू हाम्रा निम्ति समाज–जागरणको कार्य गर्ने माध्यम पनि हुन् । हिन्दू समाज जीवन उत्सवमय छ । पात्रो पल्टाएर हेर्ने हो भने दिनहूँ केही पर्व केही उत्सव भएकै हुन्छ । यो हिन्दू संस्कृतिको उल्लासमय जीवन्तताको प्रतीक पनि हो ।

 

मकर सङ्क्रान्तिको प्रेरणा

मकर सङ्क्रान्ति हिन्दू समाजले मनाउने एउटा विशिष्ट पर्व हो । ज्योतिषीय गणना अनुसार यस दिन जगत् साक्षी श्रीसूर्यनारायण मकर राशीमा प्रवेश गर्नुहुन्छ । दक्षिणायन समाप्त भइ उत्तरायण शुरु हुन्छ । यसै दिनदेखि प्राकृतिक रूपमा दिन लामो हुँदै जान्छ र पृथ्वीमा पर्ने सूर्यको तेजमा प्रखरता पनि थपिँदै जान्छ । यसबाट प्रकृतिमा त ऊर्जा र ऊष्मा थपिन्छ नै चिसोका कारण शिथिल भएका मानिसका अंगमा उत्साह र ऊर्जा सञ्चारित हुन्छ । यस खगोलीय परिवर्तनले समाजका निम्ति पनि विशिष्ट सन्देश धारण गरेको छ । अज्ञान, मोह, हीनता र दुर्बलता रूपी अन्धकार त्यागेर ज्ञान, श्रेष्ठता र सबलतारूपी प्रकाशतिर अग्रसर हुन सन्देश दिन्छ यस दिनले । क्षुद्रताका हीन विचार त्यागेर श्रेष्ठताका गौरवमय विचार अपनाउन, निराशाका अवगुण त्यागेर आशापूर्ण सद्गुणले मन–प्राणलाई सञ्चारित गर्न प्रेरित गर्दछ ।

यो उत्सव विश्वभरि नै छरिएर रहेको हिन्दू समाजले कुनै न कुनै रूपमा मनाएकै हुन्छ । कतै तीर्थ–स्नान एवं दान–पुण्यको महत्ता दर्शाइन्छ भने कतै सामूहिक कार्यक्रमको ।

नेपाली जनजीवनमा मकर सङ्क्रान्ति

नेपालमा त यस उत्सवका कयौँ रूपहरू देखिन्छन् ।

• थारू जनजातिले माघीका रूपमा यसलाई नयाँ वर्षको थालनीकै रूपमा मनाउँछन् ।
• नेवार समुदायमा विशेष किसिमको एउटा खाद्यवस्तुको नामबाट यस पर्वको नामकरण गरिएको छ । नेवारहरू यस पर्वलाई ‘घ्यूचाकु सँल्हु’ भन्दछन् । यस दिन उनीहरू चाकुमा तिल मिसाएर लड्डु बनाई खाने र दान दिने काम गर्दछन् ।
• मैथिली समुदायमा यसलाई तिला सङ्क्रान्ति पर्वका रूपमा मनाइन्छ ।
• मगर समुदायमा माघ्या–सेल्र्हेस् भनी तीन दिनसम्म मनाउने गरिन्छ ।
• किराती राई, याक्खा, लिम्बू सुनवारलगायतका जातजातिले विशेष धूमधामका साथ यसलाई कक्फेक्वा तङनाम भनेर मनाउने गर्छन् ।
• सुदूरपश्चिममा चाहिँ यो पर्व ‘चेली त्यार’ नामले पनि प्रसिद्ध छ ।

यस दिन खाइने परिकारको पनि आफ्नै विशिष्टता छ । विशेष यस दिन तिल–सक्खरले बनेको लड्ड् खाने परम्परा छ । चिसो याममा शरीरलाई उष्णता र पोषण दिने पदार्थ हुन् तिल र सक्खर (गुड) । साना–साना तिलका दाना झै छरिएर रहेको समाजलाई सक्खर रूपी स्नेह र आत्मीयताले बाँधेर संगठित गर्ने उदात्त संस्कारको प्रतीक पनि त हो यो । तिल–सक्खरको लड्डु खाइरहेका हामीले यस सन्देशलाई पनि मनन गर्नुपर्दैन र ?

 

अब सङ्क्रान्तिको अर्थतिर ध्यान दिऊँ

सङ्क्रान्तिको अर्थ हो सूर्यले अथव कुनै पनि ग्रहपुञ्जले एउटा राशीबाट अर्को राशीमा प्रवेश गर्ने समय । यो, एउटा अवस्थाबाट अर्को अवस्थामा जाने क्रम पनि हो । यस दृष्टिले ग्रहहरू झैँ मानव समाजले पनि सङ्क्रमण काल बेहोर्ने गर्दछ । एउटा अवस्थाबाट अर्को अवस्थामा मानव समाज पनि बढ्ने गर्दछ । यो गतिशीलताको परिचायक पनि हो ।

सकारात्मक भावलाई ध्यानमा राखी हामीले सङ्क्रान्तिको अर्थ सम्यक दिशामा क्रान्ति भन्ने लगाउन सक्छौँ । अर्थात् व्यक्ति, परिवार अथवा समाजमा यस्तो परिवर्तन ल्याउनु जसले समाज–जीवनमा सबै प्रकारको शुभ होस् तथा समाजको उन्नति होस् ।

‘सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामय’— सबैको कल्याणको, उन्नतिको कामना गर्नसकौँ भन्ने भावले युक्त म त यही प्रार्थना सम्झन्छु सङ्क्रान्तिमा ।

क्रान्तिको कुरा गर्ने त अनेक छन् । आमूल परिवर्तनका स्वप्न छर्ने पनि धेरै छन् समाजमा । तर तिनको परिधि राजनीतिक सत्तासम्म मात्र छ । रक्तपातले युक्त परस्पर वैमनस्य उत्पन्न गराउने क्रान्तिले समाजलाई जोड्ने काम गर्ला त ? यो प्रश्नमा पनि गम्भीर विचार गर्नैपर्छ— सम्यक् क्रान्तिका आकांक्षीले ।

सामाजिक सद्भावलाई सुदृढ बनाउने, आपसी वैमनस्यतालाई निर्मूल पार्ने क्रान्ति पो उचित क्रान्ति त !

समाजमा फाटो ल्याउने क्रान्तिको होइन, सामाजिक एकताको गुण विकास गर्ने क्रान्ति चाहिँ सम्यक् क्रान्ति हो ।

अँध्यारो फैलाउने होइन उज्यालोतिर बढ्न प्रेरित गर्ने क्रान्ति चाहिँ सङ्क्रान्ति हो ।

यसर्थ हाम्रो सङ्कल्प सम्यक क्रान्तिको हुनुपर्दछ । अँध्यारो छोडेर उज्यालोतिर बढ्ने हुनुपर्दछ । अँध्यारामा भएकालाई पनि उज्यालोतिर बढ्न प्रेरित गर्ने हुनुपर्दछ । तमसोमा ज्योतिर्गमयको हुनुपर्दछ ।

विराट हिन्दू समाजका सन्दर्भमा प्राचीन युगमा मर्यादापुरुषोत्तम श्रीराम, लीलापुरुषोत्तम श्रीकृष्णका क्रान्ति, पछि बुद्ध, शंकराचार्य, रामानुजाचार्य, चाणक्य आदिले गरेको क्रान्ति; अनि नेपालका सन्दर्भमा हामीले स्मरण गर्नयोग्य वीर पृथ्वीनारायण शाह जस्ता महापुरुषले गरेको क्रान्ति सामाजिक एकता–अखण्डताका लागि भएका हुन् । यी सबै सम्यक क्रान्ति थिए, सङ्क्रान्ति थिए ।

आफ्नो जीवनमा र आफू बाँचोको समाजमा सकारात्मक क्रान्तिको बीजारोपण गरौँ । सामाजिक सद्भाव, आत्मीयता र समरसताको भाव छर्ने उद्देश्य राखेर सूर्य झैँ उदाऔँ ।

यहाँ एउटा हिन्दी गीतको नेपाली भावानुवाद दुई पंक्ति राख्दैछु—

सक्छौ भने उदाऊ सूर्यझैँ बनी तिमी

प्रखरताले तिम्रो पाइला चुमनेछन् ।।

 ~~~~

मकर सङ्क्रान्तिको यो पावन दिवस सबैका निम्ति प्रेरक बनोस् उत्साहयुक्त रहोस् । सबैप्रति हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना ।