१. समरसताः हिन्दू स्वयंसेवक संघको दैनिक शाखामा निजी स्वार्थ, व्यक्तिगत हित आदि बिर्सिएर भेदभाव, जात–पात जस्ता विकारलाई पन्छाएर स्वयंसेवकहरू समावेश हुन्छन् । कतिसम्म भने स्वयंसेवकहरू एकआपसमा नामले बोलाउनु पर्दा पनि नामका पछाडि ‘जी’ लगाएर अर्थात् थर अथवा जात–सूचक शब्द प्रयोग नगरिकन सम्बोधन गर्दछन् । शाखामा सबै ‘हिन्दू’ हुन्छन् र एकअर्काका बन्धु हुन्छन् । यो आदर्श बन्धुत्व भाव समग्र समाजमा व्याप्त हुनसके समाजमा भेदभाव र त्यसकारण जन्मलिने अनेक कुरीतिहरू स्वतः समाप्त हुँदै जानेथिए र समरस हिन्दू समाजको निर्माण हुनेथियो । शाखाबाट पाएको यो बन्धुत्वको संस्कार एउटा स्वयंसेवकमा आजीवन अमीट बनेर बस्दछ । यहाँ पूजनीय मधुकर दत्तात्रेय देवरस ‘बालासाहब देवरस’ज्यूको भनाइ स्मरणीय छ । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो— “यदि अस्पृश्यता पाप होइन भने संसारमा अन्य कुनै पाप हुनै सक्दैन ।”
२.
सामूहिकताः संघको शाखामा सबै कार्यक्रम सामूहिक रूपमै गरिन्छन् । शरीरको स्वास्थ्य
र सबलताका लागि गरिने शारीरिक कार्यक्रमहरूदेखि लिएर बौद्धिक र भावनात्मक विकासका
लागि गरिने कार्यक्रम अनि मनोरञ्जनका लागि खेलिने खेलहरू सबै सामूहिक हुन्छन् । यसरी व्यक्तिमा
कुनै पनि कार्य सामूहिक रूपमै गर्ने प्रवृत्ति विकसित हुन्छ ।
३.
समयनिष्ठाः शाखाका लागि समय निर्धारित हुन्छ । त्यस्तै, शाखामा
सञ्चालन गरिने सबै प्रकारका कार्यक्रमका लागि पनि समय निर्धारित हुन्छ । जस्तै, शाखामा
सम्पत्, ध्वजारोहण, अनिवार्य शारीरिक–बौद्धिक, वैकल्पिक शारीरिक–बौद्धिक, खेल आदि सबै निश्चित् समयमा हुनेगर्दछ । सबै कार्यक्रमका
लागि समय पूर्वनिर्धारित हुन्छन् । यसबाट निश्चित्
एवं निर्धारित समयमा जुन कार्य गर्नु अपेक्षित छ त्यही कार्य
गर्नुपर्छ भन्ने भाव पनि स्वयंसेवकमा संस्कारका रूपमा बस्दछ ।
४.
पूर्व–योजना, पूर्ण–योजनाः शाखामा कुनै पनि कार्य कुनै एक स्वयंसेवकको मनमा
जागृत भयो र गरिहालौँ भन्ने
आधारमा गरिँदैन । कतिसम्म भने
दैनिक शाखाका लागि केकस्ता कार्यक्रम कति समयसम्म गर्ने भन्ने विषय पनि पूर्व योजनाका आधारमा निर्धारित हुन्छ । यसका लागि
शाखा टोलीले निश्चित् अवधिमा बैठक बसी आपसी विमर्श गर्दछन् । पूर्ण योजना
भन्नाले कार्य अथवा कार्यक्रमका लागि जेजति विषयवस्तु आवश्यक छ सबै कुरालाई
आफ्ना ध्यानमा ल्याएर योजनालाई पूर्णता दिनु हो । जस्तै,
एक महिनाका लागि शाखामा गरिने अमृतवचन, गीत, सुभाषित आदि केके राख्ने, कसले नियमित रूपमा ती विषय प्रस्तुत
गर्ने आदि सबै कुरा बैठकबाटै निर्धारित गरिन्छ । यसबाट स्वयंसेवकले
व्यक्तिगत, पारिवारिक अथवा सामाजिक जीवनमा पनि योजना कसरी गर्ने, केके गर्ने भन्ने कुरा राम्ररी सिक्ने अवसर प्राप्त गर्दछ ।
५.
दायित्वबोधः शाखामा हुने कार्यक्रम, क्रियाकलाप आदिका लागि स्वयंसेवकहरूलाई दायित्व दिइन्छ । जस्तै शाखा
सञ्चालन गर्ने दायित्व मुख्य शिक्षकको हुन्छ । स्वयंसेवकहरूलाई आ–आफ्नो
टोलबाट लिएर आउने, नआएको खण्डमा कारण बुझ्ने र परिवारसम्म सम्पर्क स्थापना
गर्ने दायित्व गटनायकको हुन्छ । शारीरिक कार्यक्रमहरू
गण अनुसार चल्दछन् भने त्यसमा प्रत्येक गणका लागि गणशिक्षकको दायित्व कुनै न कुनै स्वयंसेवकलाई
दिइन्छ । यसका लागि
योग्यताको विकास गर्न नैपुण्य, घोष आदि विभिन्न वर्गहरू लाग्दछन् । बौद्धिक कार्यक्रमका
लागि कसले गीता सञ्चालन गर्ने, कसले अमृतवचन भन्ने आदि दायित्व दिइन्छ । ध्वज लगाउने
र प्रार्थना भन्ने पनि दायित्व नै दिइएको हुन्छ
। यसरी आफूले पाएको दायित्वलाई राम्ररी बुझेर त्यस अनुरूप कर्तव्य निर्वाह गर्ने दृढता स्वयंसेवकमा विकास हुन्छ । यससँगै, स्वयंसेवकले
शाखामा अधिकारको होइन कर्तव्यको पाठ सिक्छन् । ‘मेरो जीवन
मेरो अधिकार’ होइन ‘मेरो जीवन मेरो दायित्व’ हो भन्ने भाव
निर्मित हुन्छ शाखाबाट । जसरी मेरो
जीवन मेरो दायित्व हो, त्यसैगरि मेरो परिवार पनि मेरो दायित्व हो, मेरो समाज पनि मेरो दायित्व हो र राष्ट्र
पनि दायित्व नै हो भन्ने
भाव निर्माण हुन्छ ।
६.
सामाजिक कार्य गर्ने दिशाबोधः शाखामा सेवाकार्यलाई पनि निकै महत्त्व दिइन्छ । संघस्थानको स्वच्छता,
रेखाङ्कनदेखि लिएर स्थानीय मठ–मन्दिर, सेवा
बस्ती आदिमा सेवाकार्य गर्ने अनुभव स्वयंसेवकले शाखाका माध्यमबाट प्राप्त गर्दछन् । यस्तै, शाखाको
वार्षिकोत्सव कार्यक्रम, विभिन्न नियमित उत्सवहरू कसरी सञ्चालन र कुशलतापूर्वक सम्पन्न
गर्ने भन्ने अभ्यास पनि शाखाबाट प्राप्त हुन्छ । यसरी, संघको
शाखामा नियमित जाने एउटा स्वयंसेवकले व्यक्तिगत हित मात्रको चिन्ता छोडेर कसरी समग्र समाजकै लागि चिन्तन गर्नसकिन्छ भन्ने दिशातिर सोच्न थाल्दछ । उसले आफ्नो
जीवनमा जस्तोसुकै कार्य अँगाले पनि उसको समर्पण भाव समग्र समाजका लागि हुने गर्दछ । सामाजिकताको यो
भाव संस्कारकै रूपमा स्वयंसेवकको व्यक्तित्वमा अङ्कित हुन्छ ।
यहाँ
केही बुँदा मात्रको चर्चा गरिएको छ तर यी
बुँदालाई राम्ररी बुझ्ने हो भने स्पष्ट
हुन्छ नियमित शाखामा जानु र मनःपूर्वक सहभागि
हुनु भनेको देशभक्ति, समाजसेवा जस्ता सिद्धान्तलाई प्रत्यक्ष अनुभव गर्नु हो । शाखा
आफैमा राष्ट्रभक्तिको प्रकट स्वरूप हो ।
No comments:
Post a Comment