महावतार हैडाखानी बाबा

डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको कृति ‘मिल्केका झिल्का’ मा आधारित

महावतार बाबा, त्र्यम्बक बाबा, शिवावतार बाबा, साम्बसदाशिव बाबा, महामुनिन्द्र बाबा जस्ता अनेक नामले चिनिने अलौकिक सिद्ध पुरुष हुनुहुन्थ्यो हैडाखानी बाबा । उहाँ प्रायः कुमाऊँ क्षेत्रमा बसोवास गर्ने भए पनि विश्वभरिका भक्त तथा बुद्धिजीवीहरूका लागि एक पूजनीय व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । उहाँ आफ्नो समयका, समग्र भारत वर्षका, सर्वश्रेष्ठ सिद्ध महापुरुष मानिनुहुन्छ ।

जन्म र पृष्ठभूमि

स्वर्गीय खप्तड बाबा स्वामी सच्चिदानन्द सरस्वतीका अनुसार, हैडाखानी बाबाको जन्म पश्चिम नेपालको डोटी जिल्लाको विष्ट ब्राह्मण कुलमा भएको थियो ।सन् १८७० मा अल्मोडा जिल्लाको रानीखेतमा बाबासँग ६ वर्ष सत्सङ्ग गरेको र त्यस समयमा बाबाको उमेर दुई सय वर्षभन्दा बढी रहेको खप्तड बाबाले उल्लेख गर्नुभएको छ । उहाँ सर्वशक्तिसम्पन्न सिद्ध महापुरुष हुनुभएकोले उमेरको अनुमान गर्न असम्भव थियो ।

यसका अतिरिक्त, स्वर्गीय पं. उमाकान्त भट्टले पनि हैडाखानी बाबा डोटीकै भएको पुष्टि गर्नुभएको छ । भट्टले डोटीलाई ठूला भगवान्, महापुरुष, र विद्वान्हरूको भूमि भनी उल्लेख गर्नुभएको छ । उमाकान्त भट्टले आफ्नो जीवनभर महावतार हैडाखानी बाबाको वंशपरम्परालाई प्रचार गर्दै आउनुभयो र ‘डोटीको गौरव’ परम्पराको रूपमा बाबालाई मान्नुहुन्थ्यो । श्रीचरणाश्रित महेन्द्रले पनि आफ्नो पुस्तक ‘श्रीचरणाश्रय’ मा बाबा पश्चिम नेपालकै भएको लेख्नुभएको छ ।

लीलाक्षेत्र र आश्रम निर्माण

हैडाखानी बाबाले आफ्नो लीला विशेषगरी कुर्माञ्चलको रमणीय भूस्वर्गमा गर्नुभयो । उहाँ जहाँ–जहाँ बस्नुभयो, त्यहीँ आश्रम र कुटियाहरू निर्माण भए । सर्वप्रथम, उहाँले हैडाखानीमा एउटा शिवमन्दिर र एउटा धर्मशाला सन् १८८० मा बनाउनुभयो । त्यसपछि रानीखेतमा गणदोलिया आश्रम, हल्द्वानीमा कठघरिया आश्रम, नैनीतालमा खुर्पाताल आश्रम, शीतलाखेतमा सिद्धाश्रम, र अल्मोडामा छेदू आश्रम निर्माण गर्नुभयो । रानीबागमा बाँसुरी गुफा, शीतलाखेतमा सहजा ग्राम गुफा, र ऋउणीमा द्वारसी गुफा उहाँले साधना गरेका केही गुफाहरू हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, तिब्बतमा ल्हासा आश्रम, तेजममा श्रीब्रह्मचारी आश्रम, हिमालयको निर्जन वनमा नीलम क्षेत्रीय आश्रम, र वृन्दावनमा साम्बसदाशिव आश्रम विशेष उल्लेखनीय छन् । नेपालको राजधानी काठमाडौँको वाग्मती नदी किनारमा रहेको ‘श्री तपस्वी बाबा आश्रम’ भने अझै पत्ता लाग्न सकेको छैन । जनविश्वासअनुसार, हैडाखानी बाबा कुमाऊँ र नेपालमा पाँच सय वर्षदेखि लीला गर्दै आउनुभएको थियो ।

रहनसहन र भाषा

हैडाखानी बाबा साधारण मिर्जई, कौपीन, र कन्छोपी टोपी लगाउनुहुन्थ्यो । उहाँले गेरुवा वस्त्र लगाउनुहुन्नथ्यो र हेर्दा सामान्य मानिसजस्तै देखिनुहुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ भक्तहरूले उहाँको शिरमा फेटा पनि गुथाइदिन्थे । उहाँ नेपाली डोटीतिरका मानिसजस्तै देखिनुहुन्थ्यो र बोल्दा आधा हिन्दी तथा आधा डोटी भाषा प्रयोग गर्नुहुन्थ्यो । 

अष्टसिद्धि र चमत्कार

महामुनिन्द्र बाबाले आफ्नो सिद्धि कसैलाई देखाउने प्रयास कहिल्यै गर्नुभएन, किनकि उहाँको उद्देश्य ‘जनसेवा नै राष्ट्रसेवा हो’ भन्ने थियो । तैपनि, भक्तहरूले अनायासै उहाँका सिद्धिहरूको प्रत्यक्ष दर्शन गर्न पाउँथे । उहाँ कुमाऊँको हैडाखानी र रानीखेतमै बसेर विश्व भ्रमण गर्नुहुन्थ्यो । डा. हेमचन्द्र जोशीले बाबाका असम्भव लाग्ने कार्यहरू देखेर नै उहाँलाई ‘मेरे प्यारे भगवान्’ भनेका छन् ।

उल्लेखनीय चमत्कारहरूमध्ये, डा. हेमचन्द्र जोशीका ससुरा पं. धनानन्द जोशी ५० वर्षको उमेरमा टी.बी. का कारण मृत्युवरण गरिसकेपछि, बाबाले उहाँलाई दूध खुवाएर पुनर्जीवित गर्नुभयो र पछि ती व्यक्ति ७५ वर्षको उमेरमा प्राकृतिक रूपमा बित्नुभयो । यस्तै, भक्त ठाकुर गुमानीको मृत छोरा जयसिंहलाई पनि बाबाले पुनर्जीवित गर्नुभयो, जसका कारण बाबाको नाम ‘मृत्युञ्जय बाबा’ पनि रह्यो ।

काशीपुरका विश्वविख्यात पहलमान दारासिंहले बाबालाई बोक्न खोज्दा उनको शरीरमा चट्टान परेजस्तो अनुभव भयो, जसले बाबाको गरिमा सिद्धिको चमत्कार देखायो । बाबाले यज्ञमा घ्यूको सट्टा पानीले हवन गर्नुहुन्थ्यो । रानीखेत निवासी रामदत्तको छोराले यो कुरा आफ्नो कलेजका इसाई प्रिन्सिपललाई सुनाउँदा उनले विश्वास गरेनन् । तर, प्रिन्सिपलकै घरमा बाबाले पानीले हवन गरेर देखाएपछि आगो दन्कियो र उनले घरमा आगो लाग्ने डरले क्षमा मागे । यो पूर्वीय दर्शनको योगी सिद्धान्तको गौरव थियो ।

अर्को पक्षको सिद्धिः विश्वव्यापी उपस्थिति

हैडाखानी बाबालाई कुमाऊँ र प्रयागको महामहोपाध्याय आदित्यराम भट्टाचार्यको निवासबाहेक अन्यत्र गएको कसैलाई थाहा छैन । तर, स्वीडेनका दार्शनिक तथा फिल्म कलाकार निल्स ओल्स क्रिसैण्डरले बाबालाई स्वीडेनमा कारभित्र, फ्रान्सको होटलमा युरोपियन भेषमा, र रुसको राजधानी मास्कोमा हिन्दू भेषमा देखेका थिए । यी घटनाहरूले बाबाको महावतार स्वरूप र विभिन्न रूपमा प्रकट हुन सक्ने क्षमतालाई पुष्टि गर्छ । क्रिसैण्डरले बाबाको दर्शनका लागि तीन वर्षसम्म भारतमा खोजी गरे र अन्ततः अल्मोडाको जंगलमा आत्महत्या गर्ने सोचमा पुग्दा बाबाले दर्शन दिनुभयो । क्रिसैण्डरले बाबाको ढुङ्गाको मूर्ति पनि बनाए, जुन अहिले पनि अल्मोडामा छ भनिन्छ । चीन, जापान, फ्रान्स, स्वीडेन, रुस लगायत विश्वभरिका भक्तहरूले बाबाको दर्शन प्राप्त गरेका कुरा धेरैले उल्लेख गरेका छन् ।

हैडाखानी बाबाको आयु

बाबाको आयुको बारेमा धेरैलाई शङ्का हुनु स्वाभाविक हो । तर, भारतका देवराह बाबा तीन सय वर्षभन्दा बढी बाँचेको र खप्तड बाबा पनि १८८ वर्ष यस धराधाममा रहेको उदाहरणले यस्ता महापुरुषहरूको लामो आयुको सम्भावना देखाउँछ । भारतीय लेखक डा. हेमचन्द्र जोशी र गिरिधारीलाल मिश्र लगायतले बाबा सन् १८०० मा कुमाऊँको हैडाखानी गुफामा देखिएको समयमा उहाँको उमेर ५० देखि ८० वर्षको बीचमा भएको लेखेका छन् ।

तर, जब १६ औं शताब्दीका राजा मिलिन्द पालको ‘हवन कुण्ड’ त्यस ठाउँमा पत्ता लाग्यो, तब जनविश्वास बढ्यो कि महावतार हैडाखानी बाबा पाँच सय वर्षदेखि त्यस क्षेत्रमा बस्दै आउनुभएको थियो । यसको अर्थ उहाँ १५ औं शताब्दीदेखि नै नेपाल र कुर्माञ्चलमा भ्रमण गरिरहनुभएको स्पष्ट हुन्छ । त्यसैले भक्तजनहरूले बाबालाई अष्टचिरञ्जीवी हरू (अश्वस्थामा, व्यास, कृपाचार्य, हनुमान्, मार्कण्डेय आदि) मध्ये एक मान्छन्, विशेषगरी अश्वस्थामाको रूपमा । बाबाले आफ्नो शिरको टोपी कहिल्यै खोलेनन्, तर एक पटक गुमानी भक्तले स्नान गराउँदा टोपी खोल्दा शिरमा कहिल्यै निको नहुने घाउ देखिएको थियो ।

शिष्यपरम्परा

हैडाखानी बाबाको शिष्यपरम्परा अत्यन्त सुदृढ थियो । परमहंस योगानन्दको पुस्तक ‘एक योगीको आत्मकथा’ मा उहाँका गुरु युक्तेश्वर गिरि, उनका गुरु श्यामाचरण लाहिडी, र लाहिडी महाशयका गुरु त्र्यम्बक बाबा अर्थात् महावतार बाबाको उल्लेख छ, जो सम्भवतः हैडाखानी बाबा नै हुनुहुन्थ्यो । सन् १८६१ मा रानीखेतको द्रोणगिरी नन्दादेवी गङ्गाको उद्गमस्थलमा लाहिडी महाशय र त्र्यम्बक–हैडाखानी बाबाको भेट भएको थियो । बाबाले श्यामचरण लाहिडीमा, लाहिडीले युक्तेश्वर गिरिमा, र युक्तेश्वरले परमहंस योगानन्दमा आफ्नो योगशक्ति शक्तिपात गनुभएको थियो । योगानन्दले भारतको मुगेरबाट योग प्रचार सुरु गरेर अमेरिकामा पु¥याएका थिए । यसैगरी, श्रीचरणाश्रित महेन्द्र महाराजमा पनि शक्तिपात भएको मानिन्छ ।

हैडाखानी बाबाका गृहस्थ शिष्यहरू पनि हजारौंको संख्यामा थिए, जसमा गुमानी भक्त, डा. हेमचन्द्र जोशी, गिरिधारीलाल मिश्र, पं. रामदत्त ज्योतिषी, शिरोमणि पाठक आदि प्रमुख थिए । उहाँले राजा, मन्त्री, व्यापारीदेखि लिएर साधारण किसान, नोकरचाकर, बालक–बालिका सबैलाई समान भावले हेर्नुहुन्थ्यो र रागानुराग भक्ति तथा ‘ॐ नमः शिवाय’ मन्त्र जप गर्न उपदेश दिनुहुन्थ्यो ।

नेपालतिर प्रस्थान

सन् १८२२ मा महावतार बाबाले कुमाऊँ छोड्नुभन्दा केही समयअघि हल्द्वानीको कठघरिया आश्रममा एउटा कुवा बनाउनुभयो र त्यसपछि कैलाश यात्रामा जानुभयो । कैलाशबाट फर्केपछि, उहाँ नेपाल फर्कने इच्छाले नेपालको सीमाना महाकालीको पारिपट्टि रहेको आसकोटमा तत्कालीन राजा खड्गमानसिंहको राजदरबारमा पुग्नुभयो । राजा खड्गमानसिंहले बाबाको आदरपूर्वक पूजा–अर्चना गरे र केही दिन दरबारमा बस्न आग्रह गरे । तर, बाबाले आफू नेपालतिर जाँदै गरेको बताउनुभयो । राजाले आफ्ना दरबारी र कर्मचारीसहित बाबालाई डोलीमा बोकेर दरबारबाहिरसम्म पुर्याए । बाबाले उनीहरूलाई फर्कने आदेश दिएपछि, राजाले गह्रौं मनले आँसु बगाउँदै बाबालाई बिदाइ गरे ।

बाबा आसकोट राजदरबारबाट प्रस्थान गरी काली नदी र सेती नदीको सङ्गममा आएर रोकिनुभयो । त्यहाँ उहाँ डोलीबाट ओर्लिएर सबैलाई फर्कने आदेश दिनुभयो । भक्त कर्मचारीहरूले फर्कंदै गर्दा अथाह जलराशिमा नेपालतिर मुख गरेर जाँदै गरेको बाबालाई देखे । केही क्षणपछि उहाँ दिव्य आलोकमा अन्तध्र्यान हुनुभयो । त्यसपछि कुमाऊँ प्रान्तमा बाबाको त्यस आकारमा कहिल्यै दर्शन भएन । नेपालबाटै गएका बाबा नेपालै फर्किए, तर नेपाललाई यस बारेमा थाहै छैन ।

रहस्य र वर्तमान

हैडाखानी बाबाका परम भक्त गुमानीले आफ्नो रामायणको पानामा हस्ताक्षर छोडेका छन्, जुन अहिलेसम्म कसैले पनि पढेर अर्थ निकाल्न सकेका छैनन् । कैयौं वर्षसम्म फोटोग्राफरहरूले बाबाको फोटो खिच्न सकेनन् । एक अंग्रेज फोटोग्राफरले १०७ पटक फोटो खिच्दा पनि रीलमा केही नआएपछि उनले हार मानेर क्षमा मागे । अर्को एकजना फोटोग्राफरले एकै पटक फोटो खिच्दा सबै रीलमा बाबाका अनेक पोजका फोटो आए, जसमध्ये अहिले प्रचलित फोटो महामहोपाध्याय आदित्यराम भट्टाचार्यको घर प्रयागमा गुमानी भक्तको आग्रहमा खिचिएको भनिन्छ ।

आज पनि अन्तध्र्यानपछि समय–समयमा भक्तहरूलाई दर्शन दिने गरेको विश्वास गरिन्छ । हैडाखानी बाबा विश्वले चिनेको सिद्धसिद्धेश्वर महापुरुष हुनुहुन्थ्यो । यद्यपि, उहाँ कुन सम्प्रदायका हुनुहुन्थ्यो भन्ने कुरामा अझै पनि खोज हुन बाँकी छ । भविष्यका लागि यो रहस्य खुलै राखिएको छ ।

(‘मिल्केका झिल्का’बाट साभार गरी सम्पादित अंश)