त्रिदण्डी स्वामी चतुर्भुज प्रपन्नाचार्यको प्रेरक जीवन-यात्रा

 

खोटाङ्गको एउटा 'सिंगाने फुच्चे केटा' बाट सुरु भएको उनको यात्रा धरानको एक प्रतिष्ठित उद्योगपति हुँदै
सम्मानित त्रिदण्डी स्वामी बन्नुमा नै उनको जीवनको सबैभन्दा ठूलो सार्थकता र सफलता निहित छ।

परिचय : सांसारिक सफलतादेखि आध्यात्मिक उचाइसम्म

एक सामान्य भैंसी गोठालादेखि धरानको प्रतिष्ठित उद्योगपति र अन्ततः एक सम्मानित त्रिदण्डी स्वामीसम्मको यात्रा कुनै पनि व्यक्तिका लागि असम्भव लाग्न सक्छ, तर स्वामी चतुर्भुज प्रपन्नाचार्यको जीवन यही असम्भवलाई सम्भव बनाउने एउटा जीवन्त प्रेरणा हो। उनको गृहस्थ नाम प्रेम राई थियो, जसले भौतिक संसारमा सफलताको शिखर चुमे, तर आत्मिक शान्तिको खोजीमा सबै वैभव त्यागेर सन्यासको कठिन मार्ग रोजे। यो जीवनी उनको सांसारिक सङ्घर्ष, भौतिक समृद्धि, आत्मिक खोज र अन्ततः आध्यात्मिक रूपान्तरणको एक मार्मिक र प्रेरणादायी गाथा हो, जसले जीवनको वास्तविक अर्थ र उद्देश्यमाथि गहिरो प्रकाश पार्दछ।

स्वामी चतुर्भुज प्रपन्नाचार्यको जन्म वि.सं. १९९५ साल कार्तिक महिनामा खोटाङ्ग जिल्लाको खिदिमा गा.वि.स. अन्तर्गत ढाँडे गाउँमा भएको थियो। उनका पिता दलबहादुर राई र आमा पुतलीमाया राई थिए, र उनको गृहस्थ नाम प्रेम राई थियो। एक निम्नवर्गीय परिवारमा जन्मेका कारण उनले बाल्यकालमा उचित शिक्षादीक्षा प्राप्त गर्न सकेनन्। उनको जीवनको प्रारम्भिक अध्याय अत्यन्तै कठिन थियो; पिताले उनलाई भोजपुर टक्सारमा मासिक दुई रुपियाँ पचास पैसामा भैंसी हेर्ने गोठालाको रूपमा काममा लगाइदिएका थिए। यही कठिन परिस्थितिको बीचमा पनि उनले स्वयं मेहनत गरेर अक्षर चिन्ने प्रयास गरे।

भैंसी गोठालाको सामान्य जीवनबाट माथि उठ्ने अदम्य इच्छाले उनलाई धरानतर्फ डोऱ्यायो, जुन उनको जीवनको एक नयाँ र निर्णायक कर्मभूमिको रूपमा स्थापित भयो।

धरानको कर्मभूमि : भौतिक समृद्धि र आत्मिक खोज

धरान प्रेम राईको जीवनमा एउटा यस्तो कर्मभूमि बन्यो, जहाँ उनले शून्यबाट शिखरसम्मको यात्रा तय गरे। यो सहर उनको भौतिक समृद्धिको साक्षी मात्र बनेन, बरु उनको भित्री मनमा चलिरहेको आत्मिक खोजको केन्द्र पनि बन्यो। भोजपुरबाट खाली हात धरान आएका प्रेम राईले यहाँ अनेकौं सङ्घर्ष र व्यवसाय गरे। उनको प्रारम्भिक व्यावसायिक यात्रा सहज थिएन; उनले सुरुमा तरकारी व्यापार गरे, त्यसमा नोक्सान भएपछि आलुको व्यापारमा हात हाले, र त्यसमा पनि घाटा बेहोरेपछि केही समय दुर्व्यसनमा फसेर जुवा खेल्ने र खेलाउने कर्ममा समेत लागे। तर सत्कर्मको मार्गमा फर्किएपछि उनले सोडापानीको पसल र जर्दा फ्याक्ट्रीसम्म सञ्चालन गरे। रामबहादुर ताम्राकार जस्ता सहयोगीहरूको सरसल्लाहमा उनले आफ्नो उद्यमलाई निरन्तर अगाडि बढाए र अन्ततः 'पाना पाउरोटी' नामक फ्याक्ट्रीको स्थापना गरे, जसले उनलाई उल्लेख्य आर्थिक सफलता दिलायो।

आफ्नो व्यवसायमा उनले गहिरो राष्ट्रवादी भावना पनि प्रदर्शन गरे। नेपाल र नेपालीको उत्थान होस् भन्ने चाहना राख्ने उनले आफ्नो फ्याक्ट्रीमा सदैव नेपाली कामदारहरूलाई नै प्राथमिकता दिए, जुन उनको राष्ट्रवादी नीतिको परिचायक थियो। भौतिक रूपमा उनी सम्पन्न र प्रतिष्ठित भए, तर उनको भित्री मनमा भने जीवनको वास्तविकता, यसको उद्देश्य र सही मार्ग के हो भन्ने गहिरो खोज निरन्तर चलिरहेको थियो। यही आत्मिक छटपटीले उनलाई धार्मिक र आध्यात्मिक कार्यहरूतर्फ डोऱ्यायो, जुन उनको भविष्यको आध्यात्मिक यात्राको बलियो आधारशिला थियो।

उनका प्रारम्भिक धार्मिक कार्यहरू यस प्रकार थिए:

• वि.सं. २०३२: विश्व शान्तिको महान् उद्देश्यले सूलिकोटमा महाविष्णुयज्ञ सम्पन्न गराए।
• वि.सं. २०३३ र २०३७: पिण्डेश्वरमा दुई पटक विष्णुयज्ञ सफलतापूर्वक पूरा गराए।

यी कार्यहरूले उनको भौतिक जीवनभित्र लुकेको आध्यात्मिक झुकावलाई प्रस्ट्याउँथ्यो, जसले उनलाई वैराग्य र एक साँचो गुरुको खोजीतिर क्रमशः डोऱ्याउँदै लग्यो।

गुरु-दर्शन र आध्यात्मिक रूपान्तरण

जसरी पारसको स्पर्शले फलाम सुनमा परिणत हुन्छ, त्यसरी नै एक शिष्यको जीवनमा सद्गुरुको आगमनले उसको समग्र अस्तित्वलाई नै रूपान्तरण गरिदिन्छ। प्रेम राईको जीवनमा यस्तै रूपान्तरणकारी भूमिका डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यले निर्वाह गरे। घुम्दैफिर्दै धरान आइपुगेका डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको व्यक्तित्व, गहन दृष्टिकोण, ओजस्वी वचन र कालजयी लेखनबाट प्रेम राई गहिरो रूपमा प्रभावित भए। यही प्रभावले उनी स्वामीजीको सान्निध्यमा पुगे र अन्ततः दुवैबीच गुरु-शिष्यको पवित्र सम्बन्ध स्थापित भयो।

गुरुको प्रेरणा र उपदेशले प्रेम राईलाई धार्मिक, सांस्कृतिक र बौद्धिक क्षेत्रमा अभूतपूर्व कार्यहरू गर्न प्रेरित गर्‍यो। उनका केही प्रमुख कार्यहरू निम्न थिए:

• ज्ञानको सेवा: उनले आफ्ना गुरुका महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरू, जस्तै 'वेदमा के छ?' र 'प्राचीन हिन्दू विज्ञान' को प्रकाशनमा आर्थिक सहयोग गरेर ज्ञानको सेवामा आफूलाई समर्पित गरे।
• इतिहास संरक्षण: 'प्राचीन किरात इतिहास' जस्तो विशाल र ऐतिहासिक महत्त्वको ग्रन्थ प्रकाशन गर्न उनले ठूलो आर्थिक योगदान दिए, जसले गुरुप्रतिको उनको अनन्य आदरलाई दर्शाउँछ।
• सांस्कृतिक जागरण: किरात परिवारको व्यक्ति भएर पनि उनले आफ्ना छोराको संस्कार ब्राह्मण विधिअनुसार गराए। साथै, आफ्नो घर अगाडि यज्ञशाला निर्माण गरी ब्रह्ममुहूर्तमा वेदपाठ गर्ने-गराउने परम्परा बसाले, जसले तत्कालीन समाजमा एक नयाँ हलचल ल्याइदियो।
• शिक्षामा नवीन दृष्टिकोण: आफ्ना जेठा छोरालाई तत्कालीन समयको प्रचलित अंग्रेजी शिक्षाको सट्टा संस्कृत व्याकरण र वैदिक साहित्यको अध्ययनमा लगाएर उनले परम्परागत ज्ञानको महत्त्वलाई स्थापित गर्ने साहसिक कदम चाले।

यी कार्यहरूले त्यसबेला धरानको सामाजिक र धार्मिक वृत्तमा ठूलो चर्चा र बहस ल्याइदिएको थियो, जसले सामाजिक यथास्थितिलाई चुनौती दिएको थियो।

बौद्धिक जागरण र सामाजिक हस्तक्षेप

डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको सङ्गतले प्रेम राईलाई एक निर्भीक वक्ता र प्रखर विचारकको रूपमा समेत स्थापित गर्‍यो। औपचारिक शिक्षा नभए पनि उनी बहुश्रुत थिए। गुरुबाट निरन्तर वेद, धर्मशास्त्र, दर्शन र इतिहासका उपदेशहरू सुनेर उनमा यस्तो प्रज्ञा जागृत भयो कि उनी ठूला-ठूला विद्वान्हरूसँग पनि अकाट्य प्रमाणसहित तर्क गर्न सक्दथे। शङ्कराचार्यको अद्वैत वेदान्तदेखि रामानुजाचार्यको विशिष्टाद्वैत वेदान्तसम्मका जटिल दार्शनिक सिद्धान्तहरूलाई उनी सहजै व्याख्या गर्न सक्दथे, जसले शिक्षित समाजलाई समेत आश्चर्यचकित पार्थ्यो।

गुरुको प्रेरणाले उनले लेख्न पनि थाले। वि.सं. २०४५ मा 'किरातेश्वर सन्देश' पत्रिकामा प्रकाशित उनको 'के शङ्ख बजाउनु पाप हो?' शीर्षक लेखले तत्कालीन किरात समाजमा ठूलो खैलाबैला मच्चायो। यसरी उनले आफ्नो भाषणकला र लेखनको माध्यमबाट सामाजिक रुढिवादमाथि प्रहार गर्दै बौद्धिक हस्तक्षेपको भूमिका निर्वाह गरे। उनको यो यात्राले उनलाई साधु-सन्तहरूको सेवा र सत्सङ्गको बृहत् संसारमा प्रवेश गरायो।

सन्त-सेवा, सत्सङ्ग र परोपकार

आध्यात्मिक उन्नतिको मार्गमा सत्सङ्ग र सन्त-सेवालाई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण साधन मानिन्छ। प्रेम राईले यस मार्गलाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाए। उनले आफ्नो घरलाई नै साधु-महात्माहरूको सेवा र सत्सङ्गको केन्द्र बनाए, जहाँ ज्ञान र भक्तिको अविरल धारा बग्दथ्यो। उनको यस यात्रामा आध्यात्मिक गुरु लीलाप्रसाद अधिकारी र अघोरीबाबा कालभैरवको गहिरो प्रभाव रह्यो। विशेषगरी, धरानको स्यौती खोलाको मसानघाटमा भेटिएका अघोरीबाबा कालभैरवको सेवा गर्न थालेपछि उनको आर्थिक स्थितिमा उल्लेख्य सुधार आएको कुरा उनी स्वयं बताउँथे, जसले साधु-सन्तहरूप्रतिको उनको श्रद्धा अझ प्रगाढ बनायो।

उनले आफ्नो घरमा कुटी बनाएर थुप्रै उच्चकोटिका सन्त-महात्माहरूलाई राखेर सेवा गरे। तीमध्ये केही प्रमुख नामहरू यसप्रकार छन्:

• योगी नरहरिनाथ
• स्वामी ईश्वरानन्द
• रामनाथ अघोरी
• वालयोगी शान्तदिलदास
• स्वामी नित्यानन्द (रामकृष्ण मिशन, श्रीलङ्का)

उनको सेवाभावको सबैभन्दा उल्लेखनीय उदाहरण उनले प्रत्येक वर्ष वराहक्षेत्रको मेलाको अवसरमा आयोजना गर्ने 'भण्डारा' थियो। यस भण्डारामा सयदेखि पाँच सयसम्म महात्माहरूलाई भोजन, वस्त्र र दक्षिणासहित सम्मानपूर्वक विदा गरिन्थ्यो। साधु-सन्तलाई खुवाएर कहिल्यै कमी हुँदैन भन्ने उनको अटल विश्वास थियो।

उनको परोपकारी भावना दानशीलतामा पनि प्रकट हुन्थ्यो। उनको दान केवल सीमित क्षेत्रमा थिएन; उनले खोटाङ्गस्थित आफ्नो सम्पूर्ण पैतृक भूमि विभिन्न व्यक्तिहरूलाई निस्वार्थ रूपमा दान दिए र पाँचथरको 'वैदिक किरातेश्वर पञ्चायन मन्दिर' को अक्षयकोषमा रु. १०१,१०१/- प्रदान गरे। उनको परोपकार विभिन्न सांस्कृतिक र धार्मिक प्रकाशनहरू ('किरातेश्वर-सन्देश' आदि) को आर्थिक सहयोग, विपन्न विद्यार्थीहरूका लागि शैक्षिक अवसर र अनेकौं आध्यात्मिक संस्थाहरूमा महत्त्वपूर्ण आर्थिक योगदानसम्म फैलिएको थियो।

यसरी सत्सङ्ग, सेवा र परोपकारको माध्यमबाट आफ्नो चित्त शुद्ध गर्दै उनले गृहस्थ जीवनको मोहबाट माथि उठेर सन्यास मार्गमा प्रवेश गर्ने दृढ सङ्कल्प गरे।

गृहस्थ त्याग र सन्यास-यात्रा

हिन्दू दर्शनअनुसार, गृहस्थ आश्रमका सम्पूर्ण कर्तव्यहरू निष्ठापूर्वक पूरा गरेपछि अन्तिम लक्ष्य अर्थात् मोक्ष प्राप्तिका लागि वानप्रस्थ र संन्यास आश्रममा प्रवेश गर्नु जीवनको स्वाभाविक र सर्वोच्च चरण हो। प्रेम राईले पनि आफ्नो जीवनको उत्तरार्धमा यही मार्ग अवलम्बन गरे। उनले सम्पूर्ण भौतिक वैभव, पारिवारिक जिम्मेवारी र सांसारिक सम्बन्धहरूबाट आफूलाई क्रमशः अलग्याउँदै लगे।

उनले वि.सं. २०५३ सालमा औपचारिक रूपमा गृहस्थाश्रम त्याग गरे। त्यसको एक वर्षपछि, वि.सं. २०५४ साल जेठ महिना ९ गते, बिहीबारका दिन उनले आफ्ना गुरु डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यबाट विधिवत् संन्यास दीक्षा ग्रहण गरे र 'स्वामी चतुर्भुज प्रपन्नाचार्य' को नयाँ नामले चिनिन थाले। सन्यास ग्रहण गरेपछि उनी चतरा मठ नजिकै 'तेह्आडी' भन्ने स्थानमा एउटा कुटी बनाएर बस्न थाले र आफ्नो सम्पूर्ण समय आध्यात्मिक चिन्तन, मनन र साधनामा समर्पित गरे।

उनको यो निर्णय सांसारिक मोह र झन्झटहरूबाट माथि उठेर परमेश्वरको एकाग्र आराधनामा लीन हुने एक प्रज्ञापूर्ण र साहसिक कदम थियो, जसले उनको जीवनलाई सार्थकताको नयाँ उचाइ प्रदान गर्‍यो। यसरी संन्यासीको रूपमा उनले आफ्नो जीवनको अन्तिम अध्याय सुरु गरे।

अन्तिम दिनहरू र महाप्रस्थान

जीवन नश्वर छ र मृत्यु एक अटल सत्य हो। तर, जसले आफ्नो जीवनलाई सार्थक कर्म र आध्यात्मिक साधनाले सिँगार्छ, उसको मृत्यु शोक होइन, बरु एउटा महाप्रस्थान बन्न पुग्छ। 

स्वामी चतुर्भुज प्रपन्नाचार्यको अन्तिम समय पनि यस्तै शान्त र आध्यात्मिक चेतनाले भरिपूर्ण थियो। उनी लामो समयदेखि चिनी रोग र मृगौलाको समस्याबाट पीडित थिए। उनले एलोप्याथिकदेखि आयुर्वेदसम्मका विभिन्न उपचार पद्धतिहरू अपनाए, तर अन्त्यमा आफ्नै गुरु डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको सल्लाहमा आयुर्वेद औषधि सेवन गर्न थाले।

उपचारका क्रममा केही समय स्वास्थ्यमा सुधार भए पनि उनको शरीर क्रमशः जीर्ण हुँदै गयो। आफ्नो अन्तिम समय नजिकिँदै गरेको बोध भएपछि उनले आफ्नो जीवनको एक अन्तिम र महत्त्वपूर्ण कर्तव्य पूरा गरे। उनले आफ्ना दीक्षागुरु डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यको सम्मानमा एउटा ताम्रपत्र सालिक स्थापना गरी त्यसको लोकार्पण गरे र आफ्नो तथा गुरुको नाममा केही सम्पत्ति गुठीमा राखे। यो कार्य सम्पन्न गरेपछि खुसी र सन्तोषका साथ उनले देह त्यागको प्रतीक्षा गरे। अन्ततः, वि.सं. २०५५ साल असार २८ गते, आइतबारका दिन, दिनको १ बजेर १५ मिनट जाँदा ६० वर्षको उमेरमा धरानस्थित आफ्नै निवासमा उनले शान्तिपूर्वक आफ्नो देह त्याग गरे र समाधिस्थ भए।

उपनिषद्को "मृत्योर्मा अमृतं गमय" (मलाई मृत्युबाट अमरतातर्फ लैजाऊ) भन्ने महान् शिक्षालाई उनले आफ्नो जीवनमा चरितार्थ गरे। उनको भौतिक शरीर पञ्चतत्वमा विलीन भयो, तर उनको कीर्ति, सत्कर्म र प्रेरणादायी जीवनी आज पनि समाजका लागि प्रकाशपुञ्ज बनेको छ। खोटाङ्गको एउटा 'सिंगाने फुच्चे केटा' बाट सुरु भएको उनको यात्रा धरानको एक प्रतिष्ठित उद्योगपति हुँदै सम्मानित त्रिदण्डी स्वामी बन्नुमा नै उनको जीवनको सबैभन्दा ठूलो सार्थकता र सफलता निहित छ।

(डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यले लेख्नुभएको कृति ‘मिल्केका झिल्का’मा प्राप्त जीवनीलाई सम्पादित गरी प्रस्तुत गरिएको)

यस्ता अनेकौँ सन्त–महात्माहरूको यथार्थ जीवनी  ‘मिल्केका झिल्का’ मा पढ्नसक्नुहुनेछ।